Hannah Arendt beschouwde het totalitarisme niet als een historisch incident. Volgens haar is het een nieuwe, afschrikwekkende regeringsvorm, waar de gebruikelijke politieke categorieën geen vat op hebben. Erger nog: ook al is het nazisme verslagen, totalitarisme is in haar ogen een blijvend fenomeen. De Duits-Joodse denkster is beroemd om haar dwarse politieke opvattingen, en haar eerste grote werk The Origins of Totalitarianism (1948) vormt daar geen uitzondering op. Zojuist verscheen de Nederlandse heruitgave van het derde deel: Totalitarisme.
In het boek probeert ze nieuwe kaders uit te denken om dit schokkende politieke fenomeen het hoofd te bieden. Na meer dan zestig jaar zijn Arendts inzichten nog steeds verrassend. Ze plaatst Hitler en Stalin in dezelfde hoek, ook al stonden ze in de Tweede Wereldoorlog tegenover elkaar. Voor Arendt zijn nazisme en stalinisme bladen aan dezelfde boom. Beide ideologieën streefden naar een bijna mechanische, totale beheersing van de maatschappij en beriepen zich op de wetten van de geschiedenis – die ze meenden ten uitvoer te brengen.
Arendt vindt dat we totalitarisme niet begrijpen wanneer we het identificeren met tirannie of dictatuur: tirannie blinkt uit in willekeurige uitoefening van de macht, terwijl de terreur van totalitaire regimes systematisch is. Voor Arendt is de kwalijkste eigenschap van totalitaire regimes dat ze mensen elke pluraliteit en zelfs elke mogelijkheid tot handelen ontnemen – het toppunt van ontmenselijking. Zelfs in een tirannie blijft enige vrijheid overeind. Mensen handelen dan weliswaar uit angst, maar dat is een minimale variant van zelfstandig handelen. Ook dat gaat verloren onder het totalitarisme. Door terreur worden mensen zo murw dat ze niet de minste weerstand bieden. Mak gaan ze hun vernietiging tegemoet.
Arendts studie naar totalitarisme is meer dan een tijdsdocument. Ook al behoren het nazisme en het stalinisme tot het verleden, sommige aspecten van haar analyse hebben nog altijd actualiteitswaarde. In onze tijd bestaat onverminderd behoefte om de maatschappij helemaal beheersbaar te maken – denk aan het steeds scherpere veiligheidsbeleid of de nieuwe alcoholwetgeving om drinkende tieners aan banden te leggen. Al zijn die regelingen met de beste bedoelingen bedacht, ze leiden maar al te snel en al te makkelijk tot vreemde uitwassen, zoals onlangs een vader in de supermarkt ondervond: hij mocht geen fles wijn kopen, omdat hij zijn dertienjarige dochter bij zich had.
Arendts onophoudelijke behoefte om haar tijd genadeloos te fileren blijkt ook uit de serie interviews die nu voor het eerst in het Engels zijn gebundeld en gepubliceerd onder de titel The Last Interview and Other Conversations. Dat laatste interview vond plaats in 1973, met de Franse journalist Roger Errera. Hij praat met Arendt ten tijde van het Watergate-schandaal en de Jom Kipoer-oorlog. Arendt vertelt hem dat er volgens haar geen gevaarlijke gedachten bestaan. Het denken zelf is een gevaarlijke activiteit – denken betekent altijd bereid zijn tot vijandschap.
In de bundel is ook de vertaling van het beroemde interview met Günter Gaus opgenomen. Gaus vraagt haar waarom ze filosofie is gaan studeren, en Arendt antwoordt: ‘Ik kon filosofie gaan studeren of van een brug af springen en mezelf verdrinken. Maar niet omdat ik niet van het leven zou hebben gehouden! Neen! Zoals ik al zei: ik had deze behoefte om te begrijpen.’ Er is geen betere getuigenis denkbaar van de compromisloosheid van haar denken.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
