Gekweld door dromen

Met zijn beeld van de engel van de geschiedenis bekritiseerde de Duitse filosoof Walter Benjamin de moderne visie op tijd. Waar wij pretenderen vooruit te kunnen kijken, heeft de engel ‘het gelaat naar het verleden gericht’. Waar wij een geordende keten van gebeurtenissen ontwaren, ziet de engel ‘één enkele catastrofe die puinhoop op puinhoop stapelt’. Waar wij denken de toekomst te kunnen maken, vliegt de engel machteloos verder – voortgeblazen door een storm uit het paradijs, een storm die wij ‘vooruitgang’ noemen.
Hoe kun je Benjamins engel ogen in zijn rug geven? Dat lijken de makers van de Ikon-interviewserie Grote denkers over de toekomst te hebben gedacht. Vanuit het verleden laat de interviewster de geïnterviewden steeds bruggen naar de toekomst bouwen. Bruggen – en dat is een van de grote verdiensten van dit project – die de puinhopen van de geschiedenis niet negeren, maar als fundament gebruiken. Zo kunnen we leren, in de woorden van Jonathan Sacks, opperrabbijn van het Gemenebest, dat ‘mensen aan alles gewend kunnen raken – aan armoede, ziekte, oorlog. Het enige waar ze nooit aan gewend raken is verandering. En in onze wereld gaat de verandering steeds sneller.’ Vandaar dat Sacks stelt dat ‘de eenentwintigste eeuw de eeuw van de angst aan het worden [is]’.
De geïnterviewden komen met meer sombere uitspraken. Er is, zegt de Amerikaanse filosofe Susan Neiman, hoogstens aanleiding tot hoop, niet tot optimisme. ‘Optimisme is een uitspraak over de wereld, namelijk dat deze de beste van alle mogelijke werelden is. Hoop daarentegen is het geloof dat dingen beter kunnen worden door menselijke betrokkenheid en moreel engagement.’ Neiman staat een ‘volwassen idealisme’ voor. De volwassen idealist heeft ‘altijd één oog gericht op hoe de wereld feitelijk is, en één oog op hoe de wereld hoort te zijn’. Feiten en idealen hebben dus voor Neiman evenveel macht, wat, zoals de interviewster slim opmerkt ‘impliceert dat we ons hele leven gekweld zullen worden door onze dromen’.

Welke dromen kwellen nu de geïnterviewden? Zoals we in een Ikon-serie mogen verwachten, hopen zij vooral op een wereld waarin mensen beter kunnen omgaan met levensbeschouwelijke verschillen. Dat geldt tevens voor de ook net uitgekomen dvd van de Ikon-serie De wereld tien jaar na 9/11, waarin onder anderen de Poolse socioloog Zygmunt Bauman en de Turkse filosofe en politicologe Seyla Benhabib aan het woord komen. Alle denkers accepteren dat diversiteit en voortdurende verandering nu eenmaal bij de eenentwintigste eeuw horen. Je kunt daar dus maar beter zo veel mogelijk je voordeel mee doen.
Wat dat betreft praktiseren boek en dvd’s ook wat ze prediken: de diversiteit van de geïnterviewden toont de kracht van verschillen. Ook in de achtergrond van de denkers zelf, die mede daardoor hun eigen stem kregen. De Canadese filosoof Charles Taylor groeide op in een tweetalige familie, die ook nog eens in religieus opzicht gemengd was: ‘Mijn vader was anglicaans, mijn moeder katholiek. En mijn opa was een soort antiklerikaal in de traditie van Voltaire.’ De blanke Zuid-Afrikaanse dichteres Antjie Krog brengt het perspectief in van de zwarte Afrikaanse Ubuntu-filosofie. Publicist Ian Buruma heeft een Brits-Amerikaans-Nederlandse achtergrond en een scholing als sinoloog en japonoloog. Enzovoort…

Identiteitsbewijs
Die veelheid aan perspectieven geeft boek en dvd’s hun rijkdom en maakt het tegelijk onmogelijk daar hier recht aan te doen. Om dan toch een paar grove lijnen te schetsen… Ten eerste zouden de meeste geïnterviewden graag afrekenen met de liberale ophemeling van het individu. Waarschijnlijk gaat Krog daar het verst in. ‘Een van de grote dilemma’s is de voortdurende druk uit het dominante Westen om te individualiseren. Om je af te snijden van je familie in Turkije of in Afrika. Als je een huis wilt huren of kopen, als je een lening wilt afsluiten, een identiteitsbewijs of een rijbewijs wilt aanvragen: alles gaat uit van het individu. De druk om te individualiseren is zo groot dat je uiteindelijk een soort ontvolkte mensen krijgt.’
Ten tweede benadrukken vrijwel alle denkers dat we niet zonder een gezonde dosis irrationaliteit kunnen. Hoe mooi ook, mensenrechten, grondwet en burgerschap enthousiasmeren niet genoeg om ons de eenentwintigste eeuw door te helpen. Dat de religieus denkers dat vinden, verrast niet. Maar ook de seculiere Buruma benadrukt de noodzaak van ‘legitieme irrationele gevoelens’.
De diversiteit aan levensbeschouwingen zal daardoor de komende eeuw alleen nog maar toenemen. Mede daarom beklemtonen de geïnterviewden het belang van het vermogen om te luisteren naar mensen die er andere opvattingen op na houden. Ze hameren erop dat je dat vermogen kunt aanleren door als kind met kinderen van verschillende culturele en religieuze achtergronden school te gaan. Iets wat Nederland zich kan aantrekken, met zijn Artikel 23 dat bijzonder onderwijs mogelijk maakt.
De denkers beklemtonen ook het belang van (talen)kennis, flexibiliteit, openheid en incasseringsvermogen. Dat alles wekt de indruk dat de toekomst vooral aan de elite is. ‘De gewone man merkt, en niet zonder reden, dat hij de nieuwe ontwikkelingen niet bij kan houden,’ stelt Buruma. Saillant detail is dat Neiman tussen neus en lippen opmerkt dat haar dochters drietalig zijn opgevoed. Zo krijg je soms ook de indruk dat de geïnterviewden zichzelf als model voor de toekomstige wereldburgers nemen. En inderdaad zijn de meesten van hen voorbeeldige kosmopolieten. Nou, voorbeeldig… Als je hoort waar zij allemaal naartoe vliegen, dringt toch de gedachte aan hun CO¬¬2-uitstoot zich op.
Daarmee komen we op een blinde vlek van deze indrukwekkende Ikon-series: de ecologische crisis komt nauwelijks ter sprake. Als Neiman erover begint, pikt de interviewster dat niet op. De grote denkers buigen zich vooral over de toekomst van de mens. Maar is dit antropocentrisme gezien de manier waarop wij de aarde uitputten niet zelf een van de grootste gevaren voor de toekomst? Hoe te voorkomen dat wij ook in ecologische zin puinhoop op puinhoop blijven stapelen?