We kennen Rainer Maria Rilke (1875-1926) vooral als dichter, maar volgens Florian Jacobs ‘steekt Rilkes meesterwerk De elegieën van Duino de grootste filosofische werken naar de kroon’. Jacobs (1989), zelf filosoof, dichter en uitgever, volgt in Blijven is nergens het rusteloze spoor van Rilke door Europa. De dichter had geen vast thuis en was voortdurend op reis. Zelden bleef hij langer dan een paar maanden op dezelfde plek. Zelfs zijn vrouw en zijn dochter konden hem niet van zijn rusteloosheid afhouden. Hij leefde niet met hen samen en zag ze in de loop van de jaren steeds minder.
Rilke werd zowel aangetrokken door de prikkels van het reizen naar steden als Parijs en Berlijn, als door de rust van de afzondering. Zo voltooide hij De sonnetten aan Orpheus en De elegieën van Duino in de eenzaamheid van een afgelegen middeleeuwse woontoren in het Zwitserse Muzot.
‘Rilkes De elegieën van Duino steekt de grootste filosofische werken naar de kroon’
Volgens Jacobs is de zucht naar prikkels en afzondering niet ongebruikelijk bij dichters, ‘maar Rilke was wel een extreem geval. Als hij een lange tijd niet kon reizen verstomde hij volledig – zoals tijdens de Eerste Wereldoorlog toen hij Duitsland niet uit mocht.’
Zijn afzondering in 1921 in Muzot was niet langdurig, hoe kon die dan toch zo beslissend zijn?
‘Al in 1912 was Rilke begonnen aan De elegieën van Duino. Het werk bestaat uit tien lange gedichten, maar Rilke kwam aanvankelijk niet verder dan de eerste twee. Jarenlang verschijnt er vrijwel niets van zijn hand en is hij op zoek naar het ‘Elegieën-Oord’: de plek waar hij zijn meesterwerk kan afmaken. Hij vindt deze plek tien jaar later in Muzot. Hier voltooit hij in slechts vijfentwintig dagen niet alleen de Elegieën, maar ook schrijft hij alle Sonnetten aan Orpheus – zijn andere meesterwerk. We kunnen wel spreken van de wonderbaarlijkste maand uit Rilkes schrijversleven.’
Waarom schrijft u De elegieën van Duino zoveel filosofisch gewicht toe?
‘Rilke had zelf geen filosofische pretenties en neemt vrijwel nooit het woord filosofie in de mond. Toch vinden we in de Elegieën veel uitspraken over de mens en zijn plek in de wereld – iets wat filosofen ook doen. Rilke doet dit op een manier die veel sterker binnenkomt; hij zuigt je in zijn wereld en aan het einde van de Elegieën laat hij je verbluft achter.’
Even tussendoor… Meer lezen over filosofie en poëzie? Schrijf je dan in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Hoe doet hij dit?
‘Door gebruik te maken van metaforen, waarvan de belangrijkste het beeld van de engel is. De engel is een eeuwig, niet-vergankelijk wezen. De mens daarentegen is vergankelijk, sterfelijk en eindig. In de eerste delen van de Elegieën vinden we een klaagzang op de mens en zijn toestand: we hebben slechts een eindig houvast in een eindige wereld – hoe we ook ploeteren en smeken, de wereld van de engelen zal nooit de onze zijn. In de latere elegieën draait Rilke dit echter radicaal om. Hij ontdekt dat precies het niet-eeuwige, eindige aspect ons leven een waarde geeft waar de engel alleen van kan dromen. De soeverein onbereikbare engel wordt hierdoor een te betreuren wezen.’
‘De menselijke sterfelijkheid geeft het leven een waarde waar de engel alleen van kan dromen’
Wat betekent dit voor de mens?
‘Volgens Rilke moet de mens zich aanpassen aan een voortdurend veranderende wereld. Juist de verandering maakt haar waardevol. Maar in plaats daarvan ziet Rilke hoe de moderne mens geneigd is de wereld te zien als ontginbaar gebied vol wegwerpartikelen. We zien over het hoofd dat elk individueel leven samenhangt met de wereld om ons heen.’
Is deze les nog steeds actueel?
‘Misschien wel actueler dan ooit, gezien de invloed van de mens op het klimaat en het milieu. We weten dondersgoed wat we moeten doen, maar het beséf is er niet. Rilkes poëzie laat je de wereld opvatten als een waardevolle plek waar alles met elkaar verbonden is. Als je zijn werk goed leest dan houd je als de sodemieter op met het gebruik van fossiele brandstoffen.’
Schuilt hierin dan ook de kracht van poëzie: je anders laten kijken naar de wereld?
‘Filosofie onderzoekt de wereld zoals die is, poëzie onderzoekt de wereld zoals we die ervaren. Beelden en metaforen zijn krachtiger in het begeleiden van de mens dan welke argumentatie dan ook.’

Blijven is nergens. Het Europa van Rilke
Florian Jacobs
Uitgeverij Boom
392 blz.
€ 29,90