Filosoof Erno Eskens: ‘Als het aankomt op andere levende wezens zijn we allemaal kleine dictators’

In 2016 kreeg de dertigjarige chimpansee Cecília door een Argentijnse rechter persoonsrechten toegekend. Na jaren gevangenschap werd ze verplaatst naar een apenopvang met genoeg ruimte, omdat een leven in de jungle niet meer haalbaar was. Volgens de rechter was Cecília een wezen wiens vrijheid in acht moest worden genomen. Hiermee werd zij het eerste niet-menselijke dier met intrinsieke rechten.

Sinds Cecília zijn er steeds meer zaken waarin dierenrechten worden erkend. Voor filosoof, politicoloog en uitgever Erno Eskens is dit slechts de eerste stap naar een inclusievere wereld. ‘De deuren van de rechtszaal moeten voor alle levende wezens worden geopend,’ zegt hij, wandelend op de plantenmarkt van Amersfoort. In zijn boek Het zoölogisch manifest pleit Eskens ervoor om niet alleen rechten te geven aan wezens die we leuk vinden of die op ons lijken, zoals apen, maar ook aan planten, schimmels en bacteriën. ‘Alleen door alle wezens toe te laten tot de rechtbank kunnen we de tirannie van de mens omverwerpen.’

Hoe ziet dat eruit, planten in de rechtbank?
‘Het recht blijft een mensending, dus we zullen niet letterlijk planten in de rechtszaal zien. In plaats daarvan zal een mens de zaak moeten aandragen wanneer de rechten van een plant worden geschonden. Daarvoor moeten we ons verdiepen in de belangen van die plant. Hoe kunnen we de vrijheid en veiligheid van deze plant zo goed mogelijk beschermen? Dat klinkt misschien vaag, maar die hulp bieden we ook aan kinderen.’

Als recht een mensending is, waarom hebben andere wezens dan rechten nodig?
‘We moeten levende wezens beschermen tegen de macht van de mens. We zijn massaal andere wezens aan het vermoorden. Natuurlijk moeten wij ook ergens van leven, maar er is een hoop leed dat we kunnen vermijden. Momenteel doen we dat niet omdat we overtuigd zijn van de superioriteit van de mens ten opzichte van de natuur. We zien de mens als intelligenter dan dieren en planten, en dat gebruiken we als excuus om andere levende wezens te mishandelen en vermoorden.

Als het aankomt op andere levende wezens zijn we allemaal kleine dictators. We zijn overal, met onze PFAS, CO2 en microplastics, en de levensvormen die we daarmee beïnvloeden en schaden kunnen zich daar niet tegen verzetten. Deze vorm van machtsmisbruik kunnen wij tegengaan door alle levende wezens rechten te geven. Het zou ook de redding en voltooiing van de democratie zijn. Als we andere wezens geen stem geven in onze rechtsstaat, nemen we de democratie niet serieus. Dan rommelen we maar wat met het gelijkheidsbeginsel, dat artikel 1 van onze Grondwet is. Dat artikel zegt dat je niet mag discrimineren en dat gelijke belangen gelijk moeten worden behandeld. Ik zie niet waarom je dan wel zou mogen discrimineren op soort. Dus laten we artikel 1 eens serieus nemen en er echt naar handelen.’

Waarom is het niet genoeg om voor dieren te zorgen via natuurorganisaties?
‘Het is natuurlijk goed om voor dieren te zorgen, en dat moeten we ook blijven doen. De vraag is alleen of dat de beste manier is om de belangen van alle levensvormen te behartigen. Zo hebben mannen eeuwenlang gezegd dat vrouwen geen rechten nodig hebben, omdat mannen voor hen zorgen. Die zorg was misschien goed bedoeld, maar hield ook onderdrukkende machtsverhoudingen tussen mannen en vrouwen in stand. Nu zorgen we op dezelfde manier voor dieren en andere wezens, waarbij we ontkennen dat zij ook belangen hebben. Daarmee blijven we hangen in een vorm van paternalisme en in het idee dat de mens boven andere levende wezens staat.’

Maar er zijn toch ook gewoon verschillen tussen de mens en andere wezens?
‘Uiteraard, en die verschillen zullen er altijd zijn. Maar het is flauw om alleen op de verschilen te wijzen, en de evidente overeenkomsten daarmee uit beeld te duwen. Zo vertonen bacteriën net als wij sociaal gedrag. Als ze merken dat er niet genoeg voedsel is, gaan ze dicht bij elkaar zitten en werken ze samen om ervoor te zorgen dat alle bacteriën voldoende te eten krijgen. Zo houden ze rekening met elkaar. Zulk gedrag zie je ook bij dieren en planten.

Als je de overeenkomsten tussen mensen en andere wezens negeert maak je je schuldig aan soortisme, oftewel discriminatie op basis van soort. De Britse filosoof Jeremy Bentham (1748-1832) wees er – zonder de term soortisme overigens te kennen – al op ten tijde van de Franse Revolutie. Het viel hem op dat er wel werd gesproken over rechten voor de vrouw, maar niet over de rechten van dieren. Dat vond hij vreemd voor een beweging die stelde dat de overheid moest kijken naar de individuele belangen van alle betrokkenen. Bentham wees erop dat dieren ook belangen hebben, en dat ook zij bevrijd moeten worden van tirannie. Hij vond daarom dat ze, net als vrouwen, rechten moesten krijgen. Hij zag dus al in dat soort niet belangrijk is, maar dat je moet kijken naar wat een wezen voelt en nodig heeft.’

Kunt u dan ook zelf voor de rechter worden gesleept, in naam van de bomen die voor uw boek zijn gekapt?
‘Ja, daar zou ik wel voor zijn. Het is wel zo eerlijk als ik opbiecht dat ik genoeg fout doe. Zo heb ik een boek uitgebracht waar bomen voor zijn gekapt; bomen waar bovendien tal van dieren en korstmossen op leefden. Rechtvaardigt het belang van mijn werk dat er zoveel levens worden geschaad? Misschien wel, als het mensen tot nieuwe inzichten brengt, maar misschien ook niet. Ik vind dat dit soort zaken overwogen moeten worden en dat de rechter uiteindelijk een laatste oordeel moet vellen.’

Het zoölogisch manifest. Rechten voor alles wat leeft
Erno Eskens
ISVW Uitgevers
224 blz.
€ 24,95