Home Een ideale staat – volgens kunstenaars

Een ideale staat – volgens kunstenaars

Door Ivana Ivkovic op 20 april 2018

Een ideale staat – volgens kunstenaars
Cover van 05-2018
05-2018 Filosofie magazine Lees het magazine

Kunstenaars riepen de wijk Užupis in Vilnius, hoofdstad van Litouwen, uit tot een onafhankelijke republiek. Een ludieke actie? Een serieuze zoektocht naar vrijheid? Of allebei?

Toen Litouwen zich in 1990 van de toenmalige Sovjet-Unie had afgescheiden, moest het land zichzelf opnieuw uitvinden na jaren van onderdrukking. Een commune kunstenaars in de hoofdstad Vilnius deed dat op een ludieke manier: ze riepen de wijk Užupis uit tot republiek. Užupis wordt vaak vergeleken met Montmartre: begrensd door de rivier de Vilnia en een industriële zone uit het Sovjettijdperk, biedt het onderdak aan zo’n 140 kunstenaars en creatievelingen, maar ook aan zakenmensen, en is het vele ateliers, galerieën en cafeetjes rijk. Maar wellicht heeft de wijk meer gemeen met een initiatief als Christiania in Kopenhagen, ook een autonome wijk die uit de krakersbeweging is ontstaan.

Užupis is bedoeld als een vrijplaats, een plek waar de bewoners op een speelse en toch ook serieuze manier proberen hun samenleving een nieuwe vorm te geven. En terwijl Denemarken niet te kampen had met de erfenis van het communisme en armoede, hadden Litouwen en de stad Vilnius wel die last. Het communisme heeft de samenleving op allerlei manieren ontwricht. De wijk, waarin tot de Tweede Wereldoorlog een Joodse gemeenschap woonde, was ernstig verwaarloosd en gecriminaliseerd.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Filosofie.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste verhalen over filosofie. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.

In een trots land als Litouwen drukte die staat van verval extra zwaar. Anders dan andere Baltische staten was Litouwen ooit een machtig land, dat zich op zijn hoogtepunt zelfs tot de Zwarte Zee uitstrekte. Als een deel van de Hanze-route had het een brugfunctie tussen het oosten en het westen van Europa en was het economisch welvarend. Daarom werd het Sovjetbewind ook als een krenking van diezelfde trots ervaren. Geen wonder dat Litouwen het eerste land was om de onafhankelijkheid uit te roepen. 

Wellicht is de intentie van de kunstenaars geweest om met de ontwikkeling van de creative class de wijk en de stad een nieuwe impuls te geven. Maar uit de oprichting van een republiek spreekt ook een andere gedachte: geen economisch herstel zonder sociaal herstel. Vilnius was een stad waaruit elk gemeenschapsgevoel was verdwenen. In vele landen uit het voormalige Oostblok was het tweede nogal ondergeschikt aan het eerste. Het corrupte en verfoeide regime was weg, en in plaats daarvan moest de liberale democratie komen. Er werd weliswaar geïnvesteerd om de publieke sfeer wat sterker en gezonder te maken, in ngo’s en onafhankelijke media, maar zonder de meer fundamentele vraag te stellen: nu het communisme weg is, hoe willen wij met elkaar leven? De kunstenaars uit de wijk Užupis werpen wél die vraag op, via een creatieve weg.

Carnaval

De onafhankelijke republiek is daarom zowel ernst als tongue-in-cheek. Wie de rivier de Vilnia oversteekt, ziet een heus grensbord, waar onder andere een smiley en een afbeelding van de Mona Lisa op staan. De hele wijk ademt een anarchistische sfeer, met veel kunst en installaties op de straten. De Dag van de Republiek wordt gevierd op 1 april met een soort carnaval. Dat de inspiratie van carnaval komt, is niet verwonderlijk: traditioneel is dat juist het moment van een speelse omkering van de maatschappelijke orde – de nar wordt de koning. Maar Užupis heeft ook een eigen grondwet, die op borden aan de muren te lezen is. De borden bevatten de grondwet in meerdere talen, en nieuwe vertalingen komen daar telkens bij – in 2018 worden er borden in Karaim, Esperanto, Koreaans en Armeens bij geplaatst. Niet voor de toeristen, zeggen de bewoners, want zij zijn niet uit op de commercie; ze willen graag de reizigers verwelkomen. Die grondwet is bijzonder belangrijk in de republikeinse traditie, vanwege de opvatting dat de burgers vrij zijn, niet van nature, maar omdat ze onder goede wetten leven. En de grondwet van Užupis leest alsof kinderen een ideale staat voor zichzelf aan het maken waren. Zo bepaalt de wet dat iedereen het recht heeft om fouten te maken, om gelukkig te zijn, maar ook om dat niet te zijn, om te huilen, om lui te zijn en niets te doen, om te begrijpen, maar ook om niets te begrijpen, om te zorgen voor de kat, terwijl de katten niet verplicht zijn van hun eigenaars te houden. Naïef ? Melig? Misschien wel, maar de kinderlijke onschuld van de wet is doorspekt met de wens om een nieuw begin te maken, en misschien is een flinke dosis onschuld juist wat daarvoor noodzakelijk is. 

De republiek heeft een eigen ‘leger’, twaalf man sterk, en ambassadeurs in andere landen. Užupis heeft ook een eigen president: de dichter, musicus en filmregisseur Romas Lileikis, die frequent te vinden is in het Užupiocafé, met een terras aan de oever van de rivier, pal naast de brug die de toegang vormt tot de wijk. Lileikis is een kleurrijk figuur, die niets lijkt te geven om het pluche, maar des te meer begaan is met het lot van de republiek – de behoefte om samen een nieuwe identiteit te ontwikkelen is hem ernst. In een interview verklaart hij trots dat hij maar 25 cent op zak had toen hij werd gekozen, en dat het zes jaar duurde voordat de gemeenschap genoeg geld had ingezameld om het beeld van de engel die op een trompet blaast op te richten, dat nu het hoofdplein van Užupis siert en symbool staat voor vrije en creatieve expressie. Volgens Lileikis was dat een manier om te laten zien dat dingen met een idee beginnen, en niet met het geld.

Dit artikel werd mede mogelijk gemaakt door:


Litouwen is sinds 2004 lid van de Europese Unie. De Euro werd in 2015 als betaalmiddel ingevoerd. Het is extra aantrekkelijk om in 2018 Litouwen te bezoeken, want dan wordt 100 jaar herstelde onafhankelijkheid van Litouwen gevierd. Litouwen is uitstekend bereikbaar vanuit Nederland: er zijn dagelijks directe vluchten naar de hoofdstad Vilnius, een vlucht van iets meer dan 2 uur. Meer informatie: www.lithuania.travel