De Duitse denker Immanuel Kant probeerde in zijn filosofie vier vragen te beantwoorden. Frank Meester legt deze vragen voor aan mensen die in het nieuws zijn.
Wat kan ik weten?
‘We weten heel veel, alleen nemen we onze kennis niet serieus. Mijn angst is dat we blijven doen alsof er niks aan de hand is, terwijl we maar al te goed weten dat het zo niet verder kan. Covid-19 is slechts een onderdeel van een grotere bedreiging. Door de manier waarop wij met de natuur omgaan, krijgen coronavirussen vrij baan. Dat heeft alles te maken met ons economisch systeem, dat gericht is op groei en winstmaximalisatie. Door de focus op produceren, produceren, produceren zijn we in razendsnel tempo het ecologisch systeem onleefbaar aan het maken. Wie denkt dat we de natuur om zeep helpen, heeft het verkeerd: we schakelen onszelf uit. Na ons zal de natuur op een andere manier wel verdergaan. Dat weten we; we hebben de kennis en de technologie om er iets aan te doen, en toch aarzelen we om doortastend in te grijpen.
Sommigen vestigen hun hoop op de wetenschap van de toekomst, die vast wel met spectaculaire oplossingen komt aandraven, waardoor we nu niets hoeven te doen. Ik vind dat een gevaarlijke illusie. En waarom vertrouwen stellen in toekomstige wetenschap en niet in die van nu? Er is consensus onder klimaatwetenschappers dat we de komende tien jaar grondige wijzigingen moeten doorvoeren, waarmee we vandaag moeten beginnen. Elkaar smoesjes vertellen omdat we geen zin hebben om onze manier van leven te veranderen is niet alleen dom, het is ook gevaarlijk.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Wat moet ik doen?
‘De Verlichting legde de nadruk op het individu: “Wat moet ík doen?” Dit individualisme is doorgeschoten. Als mensen mij deze vraag stellen bij lezingen, zeg ik dat ze zich het best kunnen verenigen rond een gezamenlijk project. In één klap heb je dan een antwoord op eenzaamheid en op zinloosheid. De huidige problemen zijn zo groot dat we die onmogelijk in ons eentje kunnen oplossen, en bovendien is dat individualisme juist onderdeel van het probleem. We zouden de overstap moeten maken naar een ander economisch model, waarin individualisme plaatsmaakt voor samenwerking en groei vervangen wordt door duurzaamheid. Groei vindt tegenwoordig vooral plaats op de kapitaalmarkten, waar mensen met veel geld nog meer geld maken; het belangrijkste wat daarbij groeit is de ongelijkheid, met in het kielzog daarvan alleen maar negatieve gevolgen. Kijk naar de VS, en je weet wat ik bedoel. Gezamenlijk inzetten op samenleving en duurzaamheid is meer dan ooit nodig.’
Wat mag ik hopen?
‘Deze pandemie heeft laten zien dat we wel degelijk in staat zijn om van de ene op de andere dag ons gedrag te veranderen. Dat stemt hoopvol. Ik hoop op een transformatie 2.0, waarbij economie opnieuw ten dienste komt te staan van de samenleving. Karl Polanyi toonde in 1944 met zijn The Great Transformation aan hoe de vrijemarkteconomie de volledige maatschappij getransformeerd heeft tot een systeem dat om één bepaalde economie draait. Dat moet omgekeerd worden. Economie moet de samenleving dienen en bijdragen aan het goede leven – een uitdrukking uit de antieke filosofie. In dezelfde transformatie hoop ik dat we de top-downorganisatie, die zowel bij het patriarchaat als bij deze economie hoort, kunnen vervangen door een horizontaal model waarbij mensen niet langer gereduceerd worden tot klanten en grondstof (human resources), maar opnieuw burgers met zeggenschap worden.
‘Ik geloof dat er van onderaf een nieuwe vorm van democratie ontstaat’
Deze beweging is al zichtbaar. Kijk naar Frankrijk, een van de meest centralistische landen van de EU. Daar heb je de gelehesjesbeweging, die zo groot werd dat Emmanuel Macron er wel op moest reageren. Hij gaf de klassieke politieke reactie – “Doen jullie maar een voorstel” – in de hoop ze daarmee het zwijgen op te leggen. Maar ze zwegen niet; ze kwamen met wel 150 voorstellen, om precies te zijn. In combinatie met de recente verkiezingen, die een tsunami aan groene burgemeesters opleverden, zal Macron met die voorstellen rekening moeten houden, wil hij nog geloofwaardig overkomen. Mensen willen opnieuw gehoord worden. Ik heb de indruk dat er van onderaf een nieuwe vorm van democratie ontstaat. En volgens mij hebben we die hard nodig.’
Wat is de mens?
‘De mens is een sociaal dier dat zowel autonoom wil zijn (houd afstand) als deel wil uitmaken van de groep (raak me aan). Maar we zijn vooral groepswezens, en daarom zijn we ontzettend beïnvloedbaar en manipuleerbaar. Gelukkig heeft dat sociale dier een bewustzijn dat ons toelaat zelf keuzes te maken.’
