De kleren van het meisje

Yentl is een meisje dat eind negentiende eeuw opgroeit in een orthodox-joods dorp in Polen. Sinds haar moeder is overleden wordt ze door haar vader opgevoed. Deze oude man, een schriftgeleerde, verwijt zichzelf dat hij zijn dochter veel heeft kunnen bijbrengen, maar haar toch niet heeft kunnen leren wat het betekent een vrouw te zijn. Yentl is leergierig en nieuwsgierig, maar dat behoort ze als lid van het andere geslacht nou juist niet te zijn.

Als er een verkoper met een kar vol boeken door het dorp trekt, gaat Yentl er enthousiast op af. ‘Mooie plaatjesboeken voor vrouwen, heilige boeken voor mannen!’ roept de verkoper en hij wijst Yentl erop dat ze aan de verkeerde kant van de kar kijkt. Hij weigert haar het boek te verkopen dat ze heeft uitgekozen, tot ze zegt dat het voor haar vader is. Als haar vader niet lang daarna overlijdt, dreigt de volledige aanpassing aan het vrouw-zijn. Ze zal moeten trouwen en een man dienen.

Ik kan me herinneren dat er twee dingen waren die mij als kind aangrepen. Ten eerste – voor de hand liggend – de genadeloze ongelijkheid tussen vrouwen en mannen. Ten tweede: de sterke symboliek van kleding. Yentl ontsnapt namelijk aan haar vrouwenlot door haar haar af te knippen en zich als een man te kleden. Hup, mannenkleding aan en ze heeft ineens alle rechten en kansen van een man. Hoeveel macht er wel niet in de snit van een lap stof zit!

Simone de Beauvoir merkte op dat de ‘kleren van de man moeten verwijzen naar transcendentie en niet in het oog mogen lopen’. Mannen zouden namelijk het verstand representeren, de geest, het denken, en niet het lichamelijke. ‘Gewoonlijk beschouwt de man zijn uiterlijk ook niet als een afspiegeling van zijn wezen,’ aldus Beauvoir. ‘De maatschappij verlangt daarentegen van de vrouw dat zij zichzelf tot erotisch object maakt.’

Door met de mannenkleding juist haar vrouwelijke vormen te verbergen, krijgt Yentl toegang tot het geestelijke domein. Ze wordt toegelaten aan de universiteit, waar ze, samen met vele jongemannen, de heilige boeken bestudeert. Ze blinkt algauw uit in haar schriftkennis, krijgt goede vrienden en er wordt zelfs een huwelijk voor haar gepland, met een prachtige vrouw genaamd Hadass. Eigenlijk is Yentl verliefd op haar goede vriend Avigdor, maar hij behandelt haar als zijn maatje, denkend dat Yentl een man is. Een van de studievrienden zegt tussen neus en lippen dat een vrouw die studeert een demon is.

Dat iedereen zomaar meegaat in haar schijnbare seksewisseling geeft de film onbedoeld een komisch karakter. Yentl behoudt immers haar postuur, haar smalle schouders en haar hoge stem. Natuurlijk herkennen wij in hem/haar ook nog overduidelijk Barbra Streisand. Dat ze uiteindelijk zelfs in het huwelijk treedt met Hadass, zonder dat iemand iets vermoedt, is bijna slapstick. Maar het gaat in deze film niet om de geloofwaardigheid van de beelden, het gaat om de boodschap.

In de geschiedenis hebben wel meer vrouwen zich in mannenkleding gehuld om mee te kunnen doen aan het wereldse leven, om te kunnen studeren en te kunnen werken, bijvoorbeeld als matroos, soldaat, journalist of politicus. Van schrijver George Sand was bekend dat zij een vrouw was; toch waren het de mannenkleren en haar mannelijk pseudoniem die haar toegang gaven tot het politieke domein.

George Sand leefde in de negentiende eeuw, maar de wet die het vrouwen verbood om broeken te dragen werd in Frankrijk pas in 2013 geschrapt. Die werd natuurlijk allang niet meer gehandhaafd, maar toen Marlene Dietrich in 1933 voor een promotiereis naar Parijs wilde, werd zij nog wel op dit verbod gewezen. Die waarschuwing negeerde ze: Dietrich trok in pak naar Parijs.

‘Het doel van de mode waaraan de vrouw zich onderworpen voelt, is niet haar te tonen als een autonoom individu,’ schrijft Beauvoir, ‘maar integendeel haar af te snijden van haar transcendentie om haar als prooi over te leveren aan de mannelijke begeerte.’ Vrouwen die weigerden zich als vrouw te kleden werden vaak spottend ‘manwijf’ genoemd, zoals ook George Sand overkwam, maar ze herwonnen er wel een zekere individualiteit mee.

Enerzijds kent het lichaam-geestonderscheid een lange traditie waarin het lichaam ondergeschikt was aan het geestelijke. Anderzijds leek toch vooral één bepaald soort lichaam geschikt als omhulsel voor het denken: het witte mannelijke lijf. Als je zo’n witte man was, kon je gemakkelijk je lichamelijkheid negeren en je vooral richten op de geestelijke arbeid om tot hogere inzichten te komen. Het is dit transcenderen van het lichamelijke dat Beauvoir benoemt en waarin vrouwen werden tegengewerkt.

Yentl legt zich niet zomaar neer bij de maatschappelijke rol van haar lichamelijkheid. Uit volle borst zingend, bevraagt ze de wereld waarin ze haar geestelijke vermogen zou moeten ontkennen en moet doen alsof zij een puur erotisch en zorgend lichaam is: ‘Tell me please why have a mind, if not to question why?’

Verkleed als man kan ze ineens zoveel vragen stellen als ze wil. Sterker nog: de vragen worden nu op prijs gesteld. Haar intelligentie verschaft haar zelfs zo’n goede reputatie dat het er niet toe doet dat zij als man een schriele verschijning is. Hadass wordt verliefd op hem/haar. Het huwelijk brengt Yentl vanzelfsprekend in de problemen; er wordt nageslacht verwacht, terwijl Yentl weigert zich uit te kleden voor Hadass.

Als ze uiteindelijk vlucht en haar sekse aan haar goede vriend Avigdor onthult, op wie ze onverminderd verliefd is, lijkt een zoetsappig einde voor de hand te liggen. Maar Avigdor is ouderwetser dan je zou mogen hopen. Hij is woedend om haar bedrog. Nadat zijn woede is bekoeld speculeert hij toch ineens over een toekomst met Yentl als zijn vrouw. Alleen zou ze dan wel moeten stoppen met haar studie en bestudering van heilige geschriften, hij wil immers wel een échte vrouw als eega.

Yentl kiest voor kennis. En het is denk ik vooral deze wending die zo’n indruk op me maakte. In vrijwel alle films kan er van alles misgaan zonder dat het een happy end voor de geliefden in de weg staat. In deze film is het niet de romantische liefde die overwint, maar de liefde voor wijsheid en de vrijheid van denken.