De strijd tussen Obama en Romney is ook een strijd tussen filosofische theorieën – al gaan de presidentskandidaten daar nogal eens mee aan de haal. Denker des Vaderlands Hans Achterhuis legt uit van wie de ideeën afkomstig zijn.
De denker achter Obama
De inspiratiebron van de huidige Amerikaanse president is bij veel mensen vrijwel onbekend. Waar haalt hij zijn progressieve ideeën vandaan? Die zijn afkomstig van de protestantse theoloog en christen-socialist Reinhold Niebuhr. Obama noemt hem ‘zijn favoriete filosoof’. In zijn boek Moral Man and Immoral Society (1932) pleitte Niebuhr voor harde maatschappelijke actie om sociale ongelijkheid te bestrijden. Achtergestelde groepen in de samenleving moesten volgens hem meer macht krijgen om zich tegen de onderdrukking te kunnen verdedigen. Ook Martin Luther King werd door zijn denken geïnspireerd.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
‘Het is fantastisch dat iemand in de jaren dertig zo tekeergaat tegen discriminatie en ongelijkheid’, zegt de filosoof Hans Achterhuis. ‘Maar tegelijkertijd is Niebuhr wars van elk soort utopisch denken. Zowel de mens als de maatschappij is volgens hem onvolmaakt, en we moeten er niet naar streven om het Koninkrijk Gods op aarde te stichten. Wat Niebuhr voor ogen staat is een voortdurend gevecht tegen het kwaad en tegen onrecht, zonder ze ooit volledig te kunnen uitbannen. Dat is echt protestants.’
Forward
Maatschappelijke verandering nastreven zonder de realiteit uit het oog te verliezen, dat is volgens Achterhuis de Niebuhriaanse agenda die Obama heeft overgenomen. ‘De slogans die Obama tijdens zijn campagne heeft gebruikt – Change, Yes We Can en nu Forward, doen heel Niebuhriaans aan. Net als Niebuhr past Obama ervoor om het absolute morele gelijk te halen. Zijn retoriek staat mijlenver af van die van George Bush jr., die de vijanden van de VS graag afschilderde als vijanden van de beschaving. Toen Obama in 2009 de Nobelprijs voor de vrede aanvaardde, sprak hij over de morele kracht van de niet-gewelddadige actie, maar hij erkende in één adem ook dat geweld soms noodzakelijk is. Ook daar is de erfenis van Niebuhr zichtbaar. ‘Niebuhr begon als een pacifist’, vertelt Achterhuis, ‘maar heeft vanwege de dreigende opkomst van het nazisme zijn standpunt bijgesteld. Hij zocht altijd naar een balans tussen idealisme en realisme.’
‘Maar bij Obama is die balans vaak zoek’, stelt Achterhuis, ‘Zijn speeches waren beter dan zijn politiek. Obama heeft Al Qaeda-leiders laten ombrengen zonder enige vorm van proces, en het detentiekamp Guantánamo Bay is ondanks zijn verkiezingsbelofte gewoon nog steeds open. In zijn handelen geeft Obama al te vaak blijk van een ander soort realisme dan het “christelijk realisme” van Niebuhr. Dat is het realisme van macht behouden, herkozen worden. Daarin toont Obama zich echt een machtspoliticus.’
Obama blijkt meer gevoelig te zijn voor de dictaten van de macht dan voor zijn eigen idealisme. ‘Teleurstellend’, zegt Achterhuis. ‘Obama is met veel bevlogenheid aan zijn presidentschap begonnen, maar heeft te snel te veel compromissen gesloten. Aanvankelijk uitte hij bijvoorbeeld kritiek op Israël, maar al snel bond hij in. Het is jammer dat hij niet heeft doorgepakt, want grote veranderingen kun je alleen maar bewerkstelligen aan het begin van je termijn.’
Het is onwaarschijnlijk dat Niebuhr een prominente rol gaat spelen in Obama’s huidige verkiezingscampagne, aldus Achterhuis. ‘Ook al is hij een christelijk denker, Niebuhr valt slecht bij de conservatieve christenen.’ En dat zijn de kringen waarin Obama moet inbreken om opnieuw gekozen te worden. De reden dat Niebuhr omstreden is bij de conservatieve kiezer laat zich makkelijk raden. Hij was namelijk een felle criticus van de Amerikaanse pretentie om een bijzonder, uitverkoren land te zijn. Voor Niebuhr behoorde een natie net zo goed aan de duivel als aan God toe, omdat het belang van het collectief wordt geheiligd ten koste van anderen. Voor veel Amerikanen is dat geen welkome boodschap.
Toch biedt het zicht op een nieuwe termijn ook nieuwe kansen, zegt Achterhuis. ‘Tijdens Obama’s campagne staat maatschappelijke gelijkheid hoog op de agenda. Obama toont zich weer een niebuhriaan die tegen discriminatie en voor gelijkheid strijdt. In Niebuhrs geest zou hij zich meer moeten richten op de macht van de financiële elite en het bankwezen. De macht van de Wall Street breken, dat zou pas écht een Niebuhriaanse agenda zijn!’
De selectieve filosofie van Romney
‘Ik heb Mitt Romney nooit kunnen betrappen op een filosofische inspiratiebron’, zegt Hans Achterhuis. ‘Maar met de keuze voor Paul Ryan als zijn running mate heeft hij duidelijk een ideologische keuze gemaakt.’ Ryan is namelijk een aanhanger van de ultraliberale schrijfster en filosofe Ayn Rand.
Rand ontvluchtte Rusland na de revolutie in 1917. In de VS ontpopte ze zich als een zeer fel en radicaal verdediger van individuele vrijheid. In haar bekendste roman Atlas Shrugged uit 1957 schetst ze een gemeenschap die gezuiverd is van elke vorm van collectivisme. Eigenbelang heerst, en het individu wordt geen strobreed in de weg gelegd om dit eigenbelang na te streven – volgens Rand een goede zaak.
‘Hoewel het werk van Rand in Nederland nagenoeg onbekend is, is haar invloed in de VS enorm’, zegt Achterhuis. Ook Alan Greenspan, de voormalige voorzitter van de Fed (de centrale bank van de VS) en een groot voorstander van neoliberale hervormingen, was een Rand-adept.
Onlangs heeft Achterhuis haar werk ook uitgebreid besproken in zijn boek De utopie van de vrije markt, waarin hij Rands boek een ‘kapitalistisch manifest’ noemt. ‘Rand is een door en door utopisch denker’, zegt Achterhuis. ‘Wij zijn gewend te denken dat vrijemarktdenken ver afstaat van gevaarlijke politieke ideologieën, maar wie Rands boek leest, ontdekt daarin een droom om de bestaande maatschappij tot de grond toe af te breken en een Heerlijke Nieuwe Wereld van het ultrakapitalisme op te bouwen.’
Kerstcadeau
Paul Ryan groeide op met Rands boeken. Als Congreslid deelde hij als kerstcadeau exemplaren van Atlas Shrugged uit aan zijn staf. In zijn liefde voor Rand staat hij niet alleen. De Republikeinse politieke agenda is op veel punten in overeenstemming met het radicale gedachtegoed van Rand, zegt Achterhuis: ‘Zij willen Obama’s verplichte zorgverzekering Medicare afschaffen, en de belastingen verlagen. Wie succesvol is, wordt gelauwerd; de verliezers hebben het aan zichzelf te danken. Er moet zo veel mogelijk in de collectieve voorzieningen worden gesnoeid, en de overheid is een sta-in-de-weg voor écht ondernemerschap.’ Toch is de benoeming van Ryan als running mate ook een strategische zet, stelt Achterhuis: ‘Romney moet de Tea Party-aanhangers gunstig zien te stemmen.’
Ayn Rand is niet de enige denker die de Republikeinse agenda heeft beïnvloed. De nadruk op het belang van ondernemerschap en vrijemarkteconomie is ook te herleiden tot andere neoliberale denkers, zoals de econoom en politiek filosoof Friedrich von Hayek. ‘Maar Hayek is veel meer pragmatisch en tot compromissen geneigd’, zegt Achterhuis. ‘Hij is bijvoorbeeld wel een voorstander van een zekere mate van sociale zekerheid ten dienste van vrijheid. Wellicht past de campagne tegen Medicare beter bij Rand dan bij Hayek.’
Op één punt zijn de Republikeinen echter volstrekt oneens met Rand. Zij was namelijk net zo radicaal atheïstisch als radicaal liberaal. ‘Dat is onmogelijk te combineren met het conservatief christelijk gedachtegoed. Meestal wordt Rands atheïsme gewoonweg doodgezwegen in conservatieve kringen’, zegt Achterhuis. Toch zag Paul Ryan zich genoodzaakt om onlangs openlijk afstand te nemen van het denken van Rand, juist vanwege haar atheïsme. Hij claimt nu dat de invloed van Rand sterk wordt overdreven, dat het een urban legend is. Achterhuis: ‘Dat zie ik vooral als een strategische zet. Toch is het waar dat de Republikeinen selectief omgaan met Rands denken. Ze nemen alleen haar maatschappijvisie over, en de rest valt weg.’
Hoe selectief er met Rand wordt omgegaan wordt zichtbaar in een van de meest heikele onderwerpen in de VS: de abortuswet. Terwijl Paul Ryan extreem pro-life is, schrijft Rand dat een embryo geen rechten heeft. Achterhuis: ‘Rand stelt dat abortus een moreel recht is, en dat niemand anders dan de betrokken vrouw daarover mag beslissen’. Voor christelijke Republikeinen is dat een gotspe.
Op andere punten ziet Achterhuis de invloed van Rand alleen maar toenemen: ‘In de VS worden tienduizenden exemplaren van Altlas Shrugged verspreid onder scholieren. Dat is echt een grootschalige indoctrinatie. Rands compromisloze, utopische denken wint steeds meer terrein. Ook al is het nu, voor ons, nog niet zo zichtbaar, toch gaat het om een aardverschuiving. Vroeger werd links geassocieerd met utopisch denken, maar nu is utopie echt prominent aanwezig bij rechts. Rechts droomt ervan de maatschappij volledig te transformeren naar eigen mensbeeld: zelfzuchtig, belust op geld en succes. Wat dat betreft worden het spannende verkiezingen, want er valt écht iets te kiezen!’
