De politieke analyses van Hannah Arendt zijn opnieuw actueel. Ze keerden na de verkiezing van Donald Trump terug in de internationale bestsellerslijsten.
De Joods-Duitse denker Hannah Arendt ontvluchtte Duitsland in 1933, waarna ze in de jaren veertig haar aantekeningen uitwerkte. Origins of Totalitarianism, het omvangrijke werk dat uit deze beschouwingen ontstond, is een indrukwekkende theoretische analyse van een nieuwe politieke realiteit. Maar het is ook de documentatie van een ervaringsdeskundige. Arendt bracht als gevolg van Hitlers politiek jaren als stateloze in Parijs door voordat ze naar de Verenigde Staten vluchtte, waar ze de rest van haar leven zou wonen.
Totalitarisme, het derde en laatste deel van het in 1951 verschenen boek, is een vlijmscherpe analyse van de regeringsvorm die we kennen van de regimes onder Stalin en Hitler. Hoewel het nazisme en het stalinisme met elkaar conflicteren, zijn ze vormen van eenzelfde politiek, stelt Arendt. Op het eerste gezicht is het totalitarisme een moderne vorm van de al eeuwen bestaande tirannieën, maar er zijn belangrijke verschillen. Het totalitarisme breekt met de willekeur van de tirannie: niet langer beantwoordt het systeem enkel aan de grillen van een vorst. Juist de verregaande wetmatigheid maakt het totalitarisme tot een uitzonderlijk politiek kwaad. Want het wordt (haast) onmogelijk voor burgers om met elkaar politiek te bedrijven – ideeën uit te wisselen, zich gezamenlijk te organiseren, kritiek uit te oefenen. En juist hierin schuilt echte menselijke vrijheid, aldus Arendt.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
De ideologieën achter totalitaire regimes pretenderen de geschiedenis zodanig te vatten dat verleden, heden en toekomst samenvallen binnen één idee. Dat centrale idee – bijvoorbeeld de eeuwige klassenstrijd – kan elke gebeurtenis verklaren en voorspellen. Terreur is zo bezien het beleid van totalitaire regimes.
Arendt beschrijft op indringende wijze de verschrikkingen die vluchtelingen en statelozen ondergaan doordat zij geen deel uitmaken van een politieke gemeenschap. In hun ‘naakte menselijkheid’ – ze zijn geen burgers in welke zin ook – genieten ze geen bescherming van de mensenrechten, omdat die slechts door staten kan worden verwezenlijkt. De groeiende groepen thuis- en statelozen werden hierdoor ‘verbannen uit de mensheid als zodanig’, stelt Arendt, en in de steek gelaten door niet één, maar alle Europese natiestaten. Vluchtelingen en statelozen verliezen het meest basale en in niet één wet opgeschreven recht: het recht om rechten te hebben.
Totalitarisme mag dan 67 jaar geleden geschreven zijn, de waarschuwingen die erin doorklinken lezen alsof het om vandaag gaat.
De verlatenheid is de gemeenschappelijke grond van de terreur, de essentie van de totalitaire regeringsvorm, en van de ideologie of de logiciteit, die beulen en slachtoffers klaarstoomt.
Verlatenheid
De jaren twintig en dertig werden vanwege het wegvallen van solidariteit gekenmerkt door afzondering en verlatenheid. Afzondering is het verlies van een publiek leven; die maakt politieke betrokkenheid en organisatie haast onmogelijk. Verlatenheid is het afgesneden zijn van álle sociale relaties: we missen iemand om ons in onze identiteit te erkennen. Daardoor gaan mensen in een totalitair regime aan zichzelf twijfelen en raken ze zowel het vermogen tot politieke samenwerking als het vertrouwen in hun eigen denken kwijt.
Terreur
Terreur wordt niet per se ingezet om een oppositie te onderdrukken – al gebeurt dat natuurlijk ook –, maar is de essentie van de totalitaire overheersing. Hierdoor is ze niet arbitrair of wetteloos, zoals bij tirannie, maar totaal: ze vernietigt de publieke ruimte waarin mensen politieke verschillen kunnen uiten. Zonder deze ruimte is pluraliteit – het naast elkaar bestaan van diverse opvattingen – onmogelijk. Dit betekent het einde van menselijke vrijheid, omdat we er letterlijk ‘de ruimte niet voor hebben’.
Totalitaire regeringsvorm
Mondiale politieke heerschappij, daar gaat het om. De ideologie van totalitaire regimes pretendeert de wetten van de natuur, of de geschiedenis, direct om te zetten in een beleid van terreur: daarom is het totalitaire regime volgens Arendt legitiemer – wettelijker – dan andere regimes. Het gaat volgens haar dus niet om de Leider en ook niet om de overtuigde stalinist of nazist. Iedereen is slechts een functionaris in het geweld van objectieve wetten.
Beulen en slachtoffers
In een totalitair regime kunnen mensen ‘slechts uitvoerder of slachtoffer zijn van de wet’. De vrijheid om anders te handelen is er immers niet, stelt Arendt, omdat publieke en persoonlijke solidariteit en bewegingsruimte zo veel mogelijk door het regime worden ingebonden. Maar het gaat verder dan dat, want de onverbiddelijke beweging van de geschiedenis of de natuur maakt dat iedereen slachtoffer kan worden. Ook wie vandaag nog deel is van het systeem kan er morgen buiten vallen.
