Home Politiek ‘Burgerlijke ongehoorzaamheid hoort bij een gezonde democratie’
Politiek

‘Burgerlijke ongehoorzaamheid hoort bij een gezonde democratie’

Door Bas Keemink op 28 oktober 2024

Extinction Rebellion protest demonstratie burgerlijke ongehoorzaamheid Amsterdam Rijksmuseum klimaatactivisten
beeld Catharina Gerritsen/Flickr
Wanneer is burgerlijke ongehoorzaamheid geoorloofd? Filosoof Cees Maris stelde een bundel samen over die vraag.

Dit artikel krijg je van ons cadeau

Wil je onbeperkt toegang tot de artikelen op Filosofie.nl? Je bent al abonnee vanaf €4,99 per maand. Sluit hier een abonnement af en je hebt direct toegang.

Nietsvermoedend stap je op zaterdagochtend in de auto om tien minuten later in de file te staan. Activisten hebben de snelweg geblokkeerd. Had je dit eerder geweten, dan was je niet in de auto gestapt, maar mag zo’n blokkade zomaar? Het is een voorbeeld van burgerlijke ongehoorzaamheid waarbij een groep mensen doelbewust de wet overtreedt om onrecht aan de kaak te stellen. De laatste jaren voeren allerlei groepen activisten dit soort acties uit, van boze boeren tot klimaatactivisten.

Filosofen Cees Maris (1947) en Jozef Keulartz (1947) vroegen verschillende denkers om op dit onderwerp te reflecteren, waaronder Hans Achterhuis, Mathijs van de Sande en Kees Schuyt. De bundeling van die bijdragen is nu verschenen onder de titel Burgerlijke ongehoorzaamheid. Waar ligt de grens? Maris, emeritus hoogleraar rechtsfilosofie aan de Universiteit van Amsterdam, licht in een vraaggesprek toe waarom burgerlijke ongehoorzaamheid en het overtreden van de wet niet zo makkelijk van elkaar te onderscheiden zijn.

Waar ligt de grens tussen legitieme burgerlijke ongehoorzaamheid en het onrechtmatig overtreden van de wet?
‘Dat is de grote vraag. Alle auteurs in de bundel zijn het erover eens dat er ergens een grens moet liggen om burgerlijke ongehoorzaamheid te onderscheiden van criminaliteit of revolutionairen die de staat omver willen werpen. Dat is nodig als we de democratische rechtsstaat willen bewaken.’

Waar ligt volgens u die grens?
‘Ik vind dat burgerlijke ongehoorzaamheid geweldloos moet zijn. Bovendien moeten acties een duidelijke connectie hebben met het onrecht dat wordt bestreden. Een goed voorbeeld hiervan is Rosa Parks, die in 1955 na een zware werkdag weigerde op te staan in de bus voor een witte Amerikaan. Ze overtrad zo een racistische wet met een beroep op de beginselen van vrijheid en gelijkheid van de Amerikaanse grondwet. Haar actie was openbaar, geweldloos en bestreed direct de onrechtvaardige wetten. Een jaar later werd ze door het Amerikaanse Hooggerechtshof dan ook in het gelijk gesteld.

Maar in de bundel komen ook radicalere stemmen aan het woord die het met mij oneens zijn. Filosoof Robin Celikates stelt bijvoorbeeld dat geweld tegen voorwerpen is toegestaan. Hij denkt ook soepeler over de link tussen het te bestrijden onrecht en de acties. Een bekend voorbeeld hiervan zijn de klimaatactivisten die musea bezetten en kunstwerken besmeuren. Of boeren die autobanden op de snelweg dumpen en in brand steken.

In het verleden waren er ook al radicale stemmen actief. Tijdens hun acties tegen rassensegregatie in de Verenigde Staten sloten de Black Panthers en Malcom X geweld bijvoorbeeld niet uit, zelfs niet tegen personen.’

U grijpt terug op Amerikaanse voorbeelden uit de vorige eeuw. Waarin verschilt de burgerlijke ongehoorzaamheid van klimaatactivisten van nu met de burgerrechtenbeweging van toen?
‘Het grootste verschil is dat de klimaatcrisis geen nationaal, maar een mondiaal probleem is. Daarom richten acties zich tegenwoordig niet alleen op nationale regeringen maar vaak ook op multinationals.’

Verandert dit nog iets aan de gevolgen van die acties?
‘Ik denk dat het de effectiviteit van de acties niet ten goede komt. Wanneer een actie zich beperkt tot één oliemaatschappij en die vervolgens zijn uitstoot vermindert, dan zal een andere maatschappij de lege plek waarschijnlijk innemen. Uiteindelijk moeten overheidsinstanties ervoor zorgen dat alle concurrerende oliemaatschappijen uitstoot verminderen.

Daarmee wil ik klimaatactivisten niet ontmoedigen. Het is goed dat ze er zijn. Hun protest wakkert de discussie aan en internationale organisaties als Extinction Rebellion sporen nationale regeringen aan om maatregelen te nemen en veranderingen door te voeren. Maar we leven nu eenmaal in een onvolmaakte samenleving en dan modder je uiteindelijk met z’n allen een beetje aan.’

Even tussendoor… Meer lezen over filosofie en politiek? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Ontvang wekelijks het laatste filosofienieuws, de beste artikelen en af en toe een aanbieding.

Is burgerlijke ongehoorzaamheid onderdeel van dat aanmodderen?
‘Het is vooral onderdeel van een gezonde democratische rechtsstaat. Een democratie is altijd imperfect, waarbij de meerderheid beslist over wetten. Hierin schuilt het gevaar van de dictatuur van de meerderheid: als de meerderheid katholiek is, kan die de rest dwingen ook katholiek te worden. Verder kunnen er onrechtvaardige wetten voortkomen uit blinde vlekken of een gebrek aan empathie. Burgerlijke ongehoorzaamheid is een middel om dat tegen te gaan en een minderheid een stem te geven.

Wanneer rechten van minderheden worden bedreigd kan het overtreden van wetten dit onrecht aankaarten. Dat protest heeft dan wel bepaalde zelfbeperkingen nodig om de democratische rechtsorde te respecteren, zodat het de democratie versterkt en niet omverwerpt.’

Burgerlijke ongehoorzaamheid. Waar ligt de grens?
Jozef Keulartz en Cees Maris (red.)
Mazirel Pers
300 blz.
€ 24,99