Andermans geheimen

De eerste keer dat mijn Facebook-pagina volstroomde met taarten, ballonnen en knallende champagneflessen vond ik dat geen aangename verrassing. Facebook beschouw ik als een openbare online kantine, waar ik afleiding kan zoeken als ik vastzit in het schrijven. Omdat ik het als een kantine beschouw en niet als een privéfeestje, vond ik het nooit een probleem om onbekenden als ‘vrienden’ te accepteren. Maar toen al deze onbekenden mij met mijn verjaardag feliciteerden, voelde dat toch als een inbreuk op mijn privésfeer. Snel verwijderde ik de geboortedatum van mijn profielpagina.

Ook Harry Caul in de film The Conversation (1974) is niet blij met de felicitaties op zijn verjaardag. Hij zou nooit zomaar zijn geboortedatum met mensen delen; toch feliciteren zijn buren en zijn minnares hem. De conciërge heeft zelfs een fles wijn voor hem in zijn appartement achtergelaten. Kennelijk wist hij ook hoe hij het alarm dat Caul op de deur heeft gezet moest uit­schakelen. Deze attenties maken Caul
– een afstandelijke, onderkoelde man – argwanend. Acteur Gene Hackman weet het aan paranoia grenzende wantrouwen dat onder Cauls beheerste gedrag sluimert goed invoelbaar te maken. Caul is professioneel afluisteraar en geniet enige roem binnen de spionagewereld. Zijn afluistermethodes zijn inventief en vaak moeilijk te traceren. Juist door dit werk is hij meer dan anderen doordrongen van de betekenis van privacy.

De openingsscène van de film uit de jaren zeventig toont hoe twee jonge geliefden tijdens een wandeling worden geschaduwd door een man die een recorder bij zich draagt, verpakt in een grote cadeaudoos. De man met de doos levert het geluidsmateriaal af bij Caul. Die spoelt de analoge bandopname op hoge toon terug tot een betekenisvol fragment. Al zijn de spionagemiddelen nog zo ouderwets, door de voortdurende spanning van het afluisteren voelt de film geen moment gedateerd.

Vandaag de dag lijken weinigen zich druk te maken om de mogelijkheid te worden afgeluisterd. We dragen allemaal potentiële afluisterapparatuur bij ons. Hedendaagse technologie maakt het mogelijk om telefoons op afstand te activeren, zodat er altijd – óók als er niet gebeld wordt – meegeluisterd kan worden. Door de toename aan afluistermogelijkheden lijkt er een normalisering plaats te vinden: omdat je weet dat het bij iedereen kan gebeuren, voelt het minder ingrijpend als het ook jou overkomt. Bovendien raken we er door sociale media steeds meer aan gewend dat het private ook toegankelijk is voor onbekenden.

De Duits-Koreaanse filosoof Byung-Chul Han noemt de nonchalance waarmee we onbekenden inzicht geven in onze persoonlijke belevenissen obsceen en pornografisch. Op platforms als Facebook, Instagram en Twitter laten we vrijwillig mensen meekijken met ons persoonlijke leven; we keren onszelf publiekelijk binnenstebuiten. ‘Obsceen is de transparantie die niets afschermt of verbergt en alles uitlevert aan de blik,’ schrijft Han. Hij betreurt vooral het verlies van onze binnenwereld, en daarmee ons verlies aan discretie. We maken alles en ook onszelf verkoopbaar, benadrukt hij.

In The Conversation staat, zoals de titel al doet vermoeden, één afgeluisterd gesprek centraal. In dat gesprek gaat het er niet zozeer om wat er precies gezegd wordt, maar meer om de vertrouwelijke toon. Het gesprek dient als bewijs voor het vreemdgaan van de vrouw. Caul heeft sympathie opgevat voor de jonge vrouw en weigert het materiaal bij zijn opdrachtgever af te leveren. Hij vermoedt dat de echtgenoot haar wil laten vermoorden. De twist in de film schuilt erin dat Caul de reden van de opname verkeerd interpreteert. Er zal inderdaad iemand vermoord worden, maar niet de twee jonge geliefden.

De film laat hiermee zien dat wát er wordt afgeluisterd er minder toe doet dan in wiens handen het terechtkomt, hoe het wordt ingezet en uitgelegd. Degenen die geen angst kennen voor toenemende openbaarmaking van privégegevens roepen doorgaans dat ze niets te verbergen hebben. Maar niet het geheim is hier van belang, maar wat een ander met jouw gegevens kan doen, wie hij of zij ermee kan manipuleren.

Dat maar weinig mensen wakker liggen van de wijze waarop wij voortdurend kunnen worden gevolgd, afgeluisterd en geregistreerd – sterker nog: daar zelf aan meewerken – duidt op een immens vertrouwen in onze overheid. In genoeg landen worden mensen opgepakt vanwege opmerkingen op sociale media – denk aan de massale arrestatiestroom na de Arabische Lente, veelal gebaseerd op wat jongeren op Facebook hadden geplaatst. In onze ‘etalagesamen­leving’ zijn we ons amper van onze kwetsbaarheid bewust, schrijft Han. Een vriendin van me die in Egypte woont, is wél voorzichtig: zij vraagt iedereen die bij haar op bezoek komt om zijn of haar telefoon in de gang te laten liggen, zodat ze in de huiskamer vrijuit kunnen praten.

Juist omdat wij – althans de meesten van ons – geen idee hebben van wat er allemaal wordt afgeluisterd en waarin er wordt meegekeken, laat het ons misschien ook koud. Deze onbezorgdheid is dus deels een gevolg van onwetendheid. Er zijn immers maar heel weinig mensen die werkelijk snappen hoe telecomnetwerken, datasystemen en algoritmes werken. De mensen die het wél begrijpen, waarschuwen er nadrukkelijk voor. Niet alleen vanwege mogelijke persoonlijke manipulatie, maar ook vanwege bredere politieke invloed, internetbubbels en polarisatie, die grotendeels het gevolg zijn van het bijhouden van ons online gedrag.

Harry Caul is een van de ingewijden in de technische ontwikkelingen van zijn tijd. Juist omdat hij weet wat er allemaal mogelijk is, is hij zo angstig. Hij is oplettend en zwijgzaam. Het is dan ook buitengewoon pijnlijk dat als hij na heel wat alcohol en aandringen van een vrouw een persoonlijke bekentenis doet, hij door een concurrerende geheimagent voor de grap wordt afgeluisterd. Zijn collega draait het bandje lachend af, waarop je Caul hakkelend de vraag hoort stellen of zij een man zou kunnen lief­hebben als hij eigenlijk nooit iets over zichzelf vertelt.

Zolang wij zelf bepalen wat we met wie delen, voelt dat veilig. Pas op het moment dat iemand anders iets met jouw gegevens doet waar je niet om gevraagd hebt, al is het maar een felicitatie sturen, voel je ineens dat je je hebt uitgeleverd aan anderen.

The Conversation toont dat niet alleen het openbaren van persoonlijke gegevens je kwetsbaar maakt, maar ook het kennen van andermans geheimen. Harry Caul weet dat hij te veel weet. Zich ervan bewust dat hijzelf wordt afgeluisterd, stript hij beetje bij beetje alle lagen van zijn appartement, op zoek naar de verborgen apparatuur. Wat er overblijft is een onttakelde, geruïneerde woning, naakt en binnenstebuiten gekeerd. De perfecte metafoor voor hoe hij zich voelt, en een waarschuwing aan de kijker van vandaag.

The Conversation (1974)
Regie en scenario: Francis Ford Coppola | Te huur op Youtube