Helder denken betekent vooral ingaan tegen je al te menselijke neigingen. Alan Jacobs legt uit hoe je dat doet.
Boeken over de kunst van het denken zijn gewoonlijk boeken over denkfouten. Het idee dat ik als uitverkoren lezer voortaan alle valkuilen zal vermijden waar ik tot gisteren nog in tuimelde, vind ik onweerstaanbaar. Dat idee blijkt zelf trouwens ook altijd een valkuil. Geen nood, dan herlees ik die boeken gewoon, en wanneer er een nieuwe titel in het genre verschijnt, zoals De kunst van het denken van Alan Jacobs, haast ik me weer naar de winkel.
Alan Jacobs met de Engelse editie van zijn boek, ‘How to Think’
Jacobs, een hoogleraar letterkunde, zag in de gepolariseerde politieke situatie in zijn land, de Verenigde Staten, aanleiding dit boek te schrijven. In een interview voegde hij eraan toe dat er sinds de Brexit ook in Groot-Brittannië diep wantrouwen tussen twee kampen heerst. In Nederland zijn de loopgraven wat minder overzichtelijk aangelegd, maar de verdeeldheid tussen de diverse partijen is hier eveneens groot, en het maatschappelijk debat, opgeklopt door sociale media, ontaardt maar al te vaak in verbale agressie en verdachtmakingen. Wat maakt toch dat mensen zich in hun stellingen terugtrekken en voor de andere partij niets dan kwaadaardig onbegrip overhebben?
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Conformisme
‘Denken is noodzakelijkerwijs een door en door sociale bezigheid’, is het eerste wat Jacobs opmerkt. ‘Alles wat je denkt is een reactie op wat iemand anders heeft gedacht en gezegd.’ Door ons denken maken we deel uit van een collectief, want het alternatief, eenzaamheid, is geen optie. Het collectief, dat in de moderne maatschappij heel goed uit anonieme, zich via internet uitsprekende gelijkgestemden kan bestaan, dwingt conformisme af binnen de eigen kring. Die druk hoeft niet eens zo groot te zijn om effect te hebben, want mensen die zich eenmaal in een groep met hetzelfde ‘morele narratief’ hebben verbonden, worden blind voor een alternatieve opvatting.
Dat we ergens bij willen horen, daar kunnen we niets aan doen, zegt Jacobs, en we hebben een instinctieve hang naar consensus. Daar komt bij dat we de neiging hebben serieus denkwerk te vervangen door emoties, simpelweg omdat die minder moeite kosten. En dan hebben we ook nog eens emotioneel geïnvesteerd in onze opvatting en in de groep waar we bij horen, en algemeen geldt dat mensen moeilijker afstand van iets doen naarmate ze er meer in geïnvesteerd hebben.
Sarcasme
Wat te doen? Om niet op een ongezonde, starre manier deel uit te maken van een groep, moeten we ons verbinden met mensen die niet een politieke visie, maar een mentaliteit delen, dat wil zeggen mensen die ‘heel gelijkmoedig omgaan met meningsverschillen’. We moeten niet voor sarcasme maar voor tolerantie kiezen, voor een kring van mensen die je niet ‘lukraak uit hun leven schrappen’ als je iets zegt waar ze het ‘hevig mee oneens’ zijn.
Als lid van twee elkaar uitsluitende gemeenschappen weet Jacobs waarover hij praat: ‘Ik ben wetenschapper, maar ik ben ook een overtuigd christen. Als ik academici over christenen hoor praten, denk ik doorgaans: dat klopt niet echt. Ik geloof niet dat je iets begrijpt van de mensen met wie je het niet eens denkt te zijn. En als ik christenen over wetenschappers hoor praten, komt precies dezelfde gedachte bij me op.’ Jacobs heeft dus ervaring met het samenwerken met mensen die hem in zekere zin vreemd zijn; hij weet dat onze neiging tot simplistisch denken – of helemaal niet denken – tweedracht in stand houdt, waardoor mensen niet doorkrijgen hoeveel ze gemeen hebben.
Karikatuur
Oké, we moeten het gezelschap van tolerante mensen zoeken – briljante oplossing, maar dat veronderstelt wel dat je zelf ook tolerant bent, want anders kun je die ruimdenkende types gewoon niet uitstaan. Hoe ontwikkel je dat? Een klassieke manier, zegt Jacobs, is op zoek te gaan naar ‘de beste – de slimste, verstandigste, eerlijkste – vertegenwoordigers van overtuigingen waarmee je het niet eens bent’. (En nu niet zeggen dat die mensen in het kamp van de tegenstander niet voorkomen.) Naar zulke personen moeten we een tijdje luisteren zonder zelf iets te zeggen. Om vervolgens serieus na te denken over de opvatting waar we een onwillekeurige afkeer van hebben, helpt het om deze eerlijk in onze eigen woorden te herhalen; de ander moet zich in onze weergave van zijn mening herkennen. Dat betekent dat we weerstand moeten bieden aan een goedkope strategie die we altijd paraat hebben, namelijk ‘met andere woorden’ zeggen en dan een karikatuur van die mening ten beste geven.
Wat we ook moeten overwinnen is onze impliciete aanname dat een onwelkome mening een pathologische achtergrond heeft, want dat is wel de simpelste truc in elk debat: niet bewijzen dat de tegenstander dwaalt, maar daar voetstoots van uitgaan en er vervolgens een verklaring (een morele of psychologische afwijking) voor geven.
Gemakkelijk is het niet, benadrukt Jacobs, om serieus na te denken over opvattingen waar je een hekel aan hebt. We hebben vooroordelen, we stoppen mensen in hokjes, en dat is niet voor niets. Vooroordelen en hokjesdenken zijn een effectieve manier van informatiebeheer, zonder welke onze cognitieve last te zwaar zou zijn. Besef echter wel dat het ‘tijdelijke, provisorische intellectuele constructen’ zijn, die de ene keer juist en relevant, de andere keer onjuist en irrelevant zijn. Sommige opvattingen zíjn ook verwerpelijk, en we hoeven uiteraard niet met alle winden mee te waaien. Intellectuele integriteit ontstaat wanneer we iets sceptischer worden over onze eigen motieven om er een bepaalde opvatting op na te houden, en iets welwillender naar anderen luisteren.
Ik denk dat het mij wel zal lukken het daarmee eens te zijn.
Wij mogen vijf exemplaren van De kunst van het denken verloten. Kans maken op een exemplaar? Kijk op de ledenpagina of stuur dan een mail met uw adresgegevens naar filomag@veenmedia.nl o.v.v. “De kunst van het denken”.
