Filosoof Pieter Adriaens: ‘Het blijft onduidelijk wat een psychische ziekte is’

Hoe kan het dat we het ene gedrag gezond vinden en bij het andere zeggen dat iemand ziek is? Wat precies een mentale ziekte is en wat de ene van de andere ziekte onderscheidt, is niet vanzelfsprekend binnen de psychiatrie. Wat maakt depressie of schizofrenie bijvoorbeeld tot een psychische stoornis en geen hersenziekte, terwijl er toch ook van alles in het brein gebeurt? ‘De grenzen van het concept “psychische ziekte” zijn heel fluïde,’ vertelt Pieter Adriaens, hoofddocent filosofie aan het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte van de KU Leuven. In zijn boek This is mental! Een inleiding tot de wijsgerige psychologie (2025) bespreekt Adriaens verschillende filosofische vragen en ideeën over de geest, waaronder de filosofie van de psychiatrie. Die houdt zich bezig met de afbakening van psychische ziekten.

Waarom is het zo’n uitdaging om psychische ziekten helder te definiëren?
‘Hersenziekten, zoals epilepsie en alzheimer, zijn fysiek zichtbaar en kunnen we duidelijk meten. Maar mentale ziekten, zoals depressies en angststoornissen, zijn minder makkelijk te detecteren. We weten wel dat er biologische elementen mee verbonden zijn, maar we kunnen geen zogeheten biomarkers vinden. Daarom hebben we psychische categorieën zoals “angst” of “neerslachtigheid” nodig om mentale stoornissen te begrijpen – categorieën die we voor fysiek aantoonbare ziekten niet nodig hebben. Dat maakt het moeilijker om mentale stoornissen goed te omschrijven.’

Wat is een ziekte eigenlijk?
‘Er zijn veel verschillende antwoorden op die vraag, maar de meeste antwoorden verwijzen naar twee centrale voorwaarden waaraan een toestand moet voldoen om een ziekte te zijn. De eerste voorwaarde is dat de toestand bij de persoon in kwestie schade veroorzaakt. We spreken pas van een ziekte als die nadelig is voor de persoon zelf en zijn of haar omgeving. De andere voorwaarde is meer biologisch: er functioneert iets niet zoals het zou moeten functioneren. Een voorbeeld hiervan zijn hersenziekten zoals epilepsie, daar gaat iets mis in de werking van de hersenen.

Het verschilt hoe er precies gekeken wordt naar deze twee voorwaarden. De stroming van de normativisten beweert bijvoorbeeld dat ziekten per definitie schadelijke toestanden zijn. En omgekeerd is een schadelijke toestand automatisch een ziekte. Wat schadelijk is, hangt volgens hen af van de normen en waarden die wij of de maatschappij belangrijk vinden. Iemand die niet voldoet aan die normen en waarden noemen we dan ziek.’

Maar dan kan iedereen die buiten de normen en waarden van de maatschappij valt bestempeld worden als ziek. Is dat niet gevaarlijk?
‘Als je ziekte als een schadelijke toestand beschrijft, ligt inderdaad het gevaar op de loer dat een autoriteit of groep zijn normen en waarden gaat opdringen, zodat iedereen die daartegenin gaat, wordt weggezet als ziek. In de tweede helft van de twintigste eeuw werden dissidenten in Rusland vanwege hun politieke voorkeur schizofreen verklaard en opgesloten. Het normativisme helpt om te begrijpen hoe dat gegaan is, en misschien dat het die onderdrukking zelfs rechtvaardigt.

Een andere positie in het debat, het naturalisme, komt tot net zulke problematische conclusies. Naturalisten zeggen dat ziekte betekent dat iets in het lichaam niet goed funcioneert. Zo beweert de Amerikaanse filosoof Christopher Boorse dat homoseksualiteit een verstoring is van de natuurlijke functie van de seksualiteit, namelijk voortplanting. Zijn conclusie is dat homoseksualiteit een stoornis is, een bevinding die we natuurlijk niet kunnen accepteren. Dat laat zien dat zowel het normativisme als het naturalisme ontoereikend is. Elke positie in het debat over psychische stoornissen loopt keihard tegen de muur.’

Als het zo moeilijk is om te bepalen wat psychische ziekten precies zijn, bestaan ze dan wel?
‘Je kunt je inderdaad afvragen of het zin heeft om vast te houden aan de categorie van psychische ziekte. Denk aan syfilis. Veel mensen leden aan de psychische gevolgen van die ziekte, waardoor men syfilis categoriseerde als een mentaal probleem. Later bleek dat de ziekte het gevolg is van een bacteriële infectie. Toen werd syfilis niet meer als psychische stoornis gezien, maar als hersenziekte. Je kunt dan de vraag stellen wat de toekomst is van bijvoorbeeld depressie en psychose. Er gaat misschien een moment komen dat we zien dat depressie een hersenziekte is. Wie weet liggen er zo veel meer wetenschappelijke ontdekkingen op ons te wachten die ons helpen psychische stoornissen duidelijker af te bakenen.

Maar tot we zover zijn, zal wat een psychische ziekte is en wat niet, voor veel onduidelijkheid blijven zorgen. Filosofen zoals Paul Churchland vinden zelfs dat we het concept van psychische ziekte maar beter helemaal kunnen opgeven, in afwachting van de neurowetenschappen die de antwoorden gaan vinden. Maar dan zouden we een samenleving moeten organiseren zonder het idee van psychische ziekte, en dus ook zonder psychiaters of psychiatrische instellingen. Ik weet niet of we daar beter van worden.’

This is mental! Een inleiding tot de wijsgerige psychologie
Pieter Adriaens
Pelckmans
200 blz.
€ 27,-