‘Tragedie gaat over het gemis, over het ontbrekende, over de lege hemel, over de eenzame mens.’ Regisseur Romeo Castellucci over zijn voorstelling La democrazia in America.
Wat kan ik weten?
‘Die vragen van Immanuel Kant zijn schitterend, echt waar, maar onmogelijk om te beantwoorden. Wat kan ik weten? Hoe kan ik dat nou weten? Dan zou ik moeten weten over mijn eigen weten. Bovendien, theater gaat niet over weten. We willen iets weten omdat kennis nuttig kan zijn, maar theater heeft geen enkel nut. Theater is niet gericht op het verbeteren van de wereld. En juist omdat theater nutteloos is, is het zo belangrijk. Als er al wat te leren valt door te kijken naar een voorstelling, dan is dat iets over jezelf. Theater zorgt namelijk voor een intieme relatie met jezelf. Theater arrangeert een ontmoeting met jezelf. Het theater, vooral de tragedie, is ontstaan toen de goden stierven. Tragedie gaat daarom over het gemis, over het ontbrekende, over de lege hemel, over de eenzame mens: over de fundamentele menselijke eenzaamheid dus. Theater is in wezen door en door menselijk.’
Tekst loopt door onder afbeelding
Beeld: Hollandse Hoogte
Wat moet ik doen?
‘Als regisseur moet ik een goed werk afleveren. Dat is eigenlijk het enige wat ik echt moet doen. Natuurlijk, het stuk gaat wel ergens over. Het is gebaseerd op het traktaat Over de democratie in Amerika van de Franse diplomaat Alexis de Tocqueville, dat in 1835 uitkwam. Tocqueville had in de periode daarvoor door Amerika gereisd en zo de vrij prille democratie van dichtbij leren kennen. Hij was gematigd positief over wat hij allemaal zag, al had hij zeker ook oog voor de schaduwkanten: de tirannie van de meerderheid, de populistische retoriek die individuele vrijheden in gevaar brengt, de demagogie, het gevaar van blind conformisme en de spanning tussen gemeenschapsbelangen en individuele ambities. Die kanten van de democratie, die voor haar eigen ondergang kunnen zorgen, kennen we inmiddels allemaal. Mijn stuk speelt zich af na die ondergang.
Het gaat ook over het verschil tussen de Europese democratie en de Amerikaanse. In het oude Griekenland kwam de democratie tegelijk op met de tragedie. Beide zijn een reactie op een religieuze crisis. Daarom staat in beide niet God of de goden, maar de mens centraal. Voor die tijd waren er alleen volksfeesten waarbij een God werd vereerd. Het wezen van de Europese democratie is daarmee dus niet religieus, maar net als het theater door en door menselijk. Het wezen van de Amerikaanse democratie is juist puriteins; dat gaat terug op het Oude Testament. De eerste Amerikanen waren diep religieuze mensen die dachten dat ze eindelijk in het beloofde land waren aangekomen. God had hun Amerika gegeven. Daarom bestaat er in Amerika dat blinde optimisme. Er is geen plaats voor twijfel, geen oog voor de duistere kanten.
Het is ongelooflijk hoe goed Tocqueville juist ook die duistere kanten heeft voorzien, en met de verkiezing van Donald Trump krijgt Over de democratie in Amerika zelfs iets uitgesproken profetisch. Veel mensen denken dat wij daarom juist op dit moment onze theaterbewerking op de planken hebben gebracht. Maar niets is minder waar. De plannen voor dit stuk stammen al van ver voor de verkiezing van de Republikein. Bovendien, ik heb met mijn werk geen politieke doelen, ook geen ethische trouwens. Theater is er niet om de wereld te verbeteren. Ik wil ook niemand veroordelen. Ik vel geen oordeel over de Amerikaanse politiek. Ik kom al helemaal niet met een oplossing. Mijn kunst is geen therapie. Kunst heeft niet tot taak om de problemen die de politiek veroorzaakt te fixen. Dat zou ze trouwens ook helemaal niet kunnen. Het enige wat kunst kan doen is de schaduwkanten van de samenleving laten zien.’
Tekst loopt door onder afbeelding
Beeld: Hollandse Hoogte
Wat mag ik hopen?
‘Doe dat niet. Hoop niet, dat is echt verkeerd. Baruch de Spinoza zag dat al. Als je hoopt, dan betekent het dat je eigenlijk wanhoopt. Je bent angstig. Je hebt je eigen leven niet in de hand en hoopt op verlossing. Hoop en vrijheid gaan daarom niet samen. Wat dat betreft lijkt hoop op kunst. Kunst heeft ook niets te maken met vrijheid. In het theater is geen vrijheid. Vogels in de lucht zijn vrij. Het theater is een kooi.’
Wat is de mens?
‘Ik zeg niets meer. Deze vraag wil ik namelijk niet beantwoorden. Daar is hij te mooi voor. De mooiste vragen zijn vragen waarop geen antwoord mogelijk is. Ach, nu heb ik hem stiekem toch alweer beantwoord: de mens is een wezen dat deze vraag niet kan beantwoorden. Weet je waarom niet? Omdat hij als mens zelf in die vraag zit. Daardoor kan hij geen afstand nemen van deze vraag. En die afstand is uiteraard essentieel voor een goed antwoord.’
