De vergelding van Jan Brokken is genomineerd voor de Libris Geschiedenisprijs. ‘Door het schrijven van dit boek weet ik dat de mensen die de echte ellende hebben meegemaakt er liever over zwijgen.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Wat kan ik weten?
‘Na het verschijnen van De vergelding kreeg ik een e-mail van een vrouw die was opgegroeid in het buurtschap Het Sluisje in Rhoon. Dat is precies de plek waar de Duitse soldaat omkwam. Ze had het hele boek voorgelezen aan haar ouders, die nu rond de negentig zijn. Tijdens het lezen zeiden ze telkens: “Dat klopt”, of: “Ja, zo was het.” Op een gegeven moment vroeg de dochter: “Als jullie het zo goed wisten, waarom hebben jullie het mij dan nooit verteld?” Ze vonden het niet nodig daar nog over te spreken. Misschien uit angst om erin te blijven hangen. Ze waren meer op de toekomst gericht.
Ik had altijd het idee dat de mensen die de oorlog hebben meegemaakt niets liever wilden dan erover vertellen. Maar door het schrijven van dit boek weet ik nu dat de mensen die de echte ellende hebben meegemaakt er juist liever over zwijgen. Dat is begrijpelijk. Wij mensen willen een heleboel dingen niet weten. Al dat weten roept vragen op, lastige vragen over schuld en boete. Als je iets loslaat, kan dat altijd leiden tot de vraag naar iets wat je liever niet loslaat. In Rhoon zouden ze zeggen: “Waarom moet je zo nodig in die stront roeren?”’
Wat moet ik doen?
‘Vooral jezelf blijven. Als je van nature een ontzettend bang iemand bent, moet je niet opeens moedig gaan doen. Dan is de kans groot dat je fouten zult maken. Mensen doen in dramatische omstandigheden vaak gekke dingen. Doe dat niet, doe geen concessies aan je principes. Ga niet sjoemelen. Ik heb zelf de oorlog niet meegemaakt, maar dat is volgens mij het belangrijkste als je de oorlog goed door wilt komen. Dat is natuurlijk niet gemakkelijk. Als je een groot gezin hebt, moet je namelijk wel een manier vinden om je kinderen te voeden. Hoe ver ga je dan? In Rhoon was een vrouw, Dirkje, die waarschijnlijk te ver ging. In De vergelding heb ik alle omstandigheden zo neutraal mogelijk beschreven; ik heb haar niet veroordeeld. Aan haar man had ze niets, die zat in Engeland en maakte deel uit van de Prinses Irene-brigade. Ze had geen cent, maar ze moest wel drie kindermonden voeden. Ze probeerde wat geld bij te verdienen door op het land te werken of klusjes te doen voor haar schoonfamilie. Dat leverde lang niet genoeg op. Op een gegeven moment besloot ze met Duitsers aan te pappen. Ze ging met ze naar bed. Toen is ze een grens overgegaan. “Nu kan het me niets meer verdommen,” moet ze gedacht hebben. Haar huis werd een rendez-vous-huis, waar ze ook andere meisjes uitnodigde. Ze leed geen gebrek meer. Er was eten, drank en sigaretten. Ze heeft haar dochters de oorlog weten door te loodsen. Maar na de oorlog is ze daar vreselijk voor gestraft, en haar dochters ook.’
Wat mag ik hopen?
‘Je mag de hoop nooit verliezen. Als je je hoop verliest, verlies je alles. In mijn boek Blok. De boekhandelaar van mijn vader, schrijf ik over de Rotterdamse boekhandelaar Huib Blok. Hij zat in de oorlog in het verzet en belandde uiteindelijk in kamp Dachau. Hij heeft daar lang gezeten. Hij was met z’n 35 jaar een van de oudsten. De laatste maanden was hij vreselijk verzwakt. Hij dacht dat hij het niet meer zou overleven. Toen heeft hij een velletje papier gestolen van een bewaker. Daarop is hij een nieuwe winkelpui voor zijn boekhandel gaan ontwerpen. Als de oorlog afgelopen was, wilde hij die boekhandel helemaal vernieuwen. Die ene tekening heeft hem het leven gered. Hoop is het belangrijkste in het menselijk handelen. Dat heeft Kant goed gezien.
Je moet natuurlijk niet te veel gaan hopen, dan raak je teleurgesteld. Daardoor is de huidige economische crisis ontstaan. Bankiers hoopten dat ze binnen een paar minuten miljarden konden verdienen. Wanneer je je hoop vestigt op een concreet en realiseerbaar doel, dan is hoop een motor.’
Wat is de mens?
‘Dat is een vraag waarmee ik als schrijver voortdurend worstel. Door mijn reizen en de verhalen die ik daarover schreef, heb ik veel mensen in allerlei verschillende omstandigheden bestudeerd. In mijn eerste boeken had ik een tamelijk negatief mensbeeld. Ik zag een wezen dat voornamelijk bezig is zijn eigen hachje te redden. Door dit boek over de oorlog ben ik iets positiever over de mens gaan denken. In dramatische omstandigheden is de mens ook tot grootse daden in staat. Neem het gezin De Regt uit De vergelding. Een straatarm gezin met twaalf kinderen. In ’45 duwt iemand een kindje in de armen van een van de dochters De Regt. Ze twijfelen geen moment. Ze voeden het op alsof het hun eigen kind is. Dat is zo ongelooflijk humaan. Toen ik dat hoorde sprongen de tranen me in de ogen. Ik denk dat de mens het meest interessante wezen is van de schepping omdat er zoveel tegenstrijdigheden in hem zitten.’
