Zeker weten?

‘Alle zwanen die ik ken zijn wit. De volgende die ik zie zal ook wel wit zijn.’ Helemaal sluitend is deze redenering niet, maar hij wordt wel veel gebezigd. ‘Alle mensen op dit feestje hebben blond haar. Als ik (zwartharige) Jan hier zou zien, zal hij zijn haar wel geblondeerd hebben.’ Hier klopt iets niet, maar wat precies? De Tilburgse taalfilosoof Filip Buekens gaat in zijn inleiding in de analytische filosofie uitvoerig in op dit soort problemen.
Vragen die de auteur niet aan bod laat komen zijn die naar de zin van het leven, de natuur van de mens, en de grondslagen van het zijn. Buekens beschouwt filosofie als onderzoek naar de alledaagse concepten en denkgewoonten waarmee we de wereld beschouwen. Als iemand bijvoorbeeld zegt iets zeker te weten, wat behelst dan die zekerheid? ‘Echte’ totale zekerheid is onmogelijk, je kunt je altijd vergissen en aan alles twijfelen. Maar toch varen we in het dagelijks leven op zekerheden die niet volledig en wetenschappelijk onderbouwd zijn. Iemand kan zeggen: ‘Ik weet zeker dat ik mijn fiets op slot heb gezet’, maar dat hoeft toch niet altijd te kloppen. Voor Buekens is dit ook niet nodig, zolang de zekerheid maar functioneert in de praktijk. Wat voldoende zekerheid is hangt af van de context: een rechter die een uitspraak doet, gebruikt andere zekerheidscriteria dan iemand die een verhaal vertelt over zijn vakantie. Buekens laat zien hoe je door grondig door te denken en jezelf vragen te stellen over de concepten die je gebruikt, meer inzicht kunt krijgen in eigen en andermans denkgewoontes. Niet voor niks luidt de titel van dit boek Grammatica van concepten. Achter ons alledaagse taalgebruik schuilt een samenhangend geheel van concepten die we door een filosofisch ‘grammaticaonderzoek’ kunnen blootleggen.

Enerzijds lijkt Buekens slechts te willen laten zien hoe onze concepten en ons denken functioneren. Als de filosofie tot rare conclusies leidt, heeft de alledaagse taal gelijk. Bijvoorbeeld, je kunt wel beredeneren dat je misschien eigenlijk alleen maar een ‘brein op sterk water’ bent, aangesloten op een supercomputer die de gehele werkelijkheid simuleert. Maar zo’n redenering loopt spaak omdat ze slechts binnen de context van de redenering zelf enige zin heeft, en niet aansluit bij de dagelijkse realiteit. Anderzijds streeft Buekens ook naar verbetering van ons denken en ons taalgebruik. Als hij onderzoekt hoe we het begrip waarheid gebruiken, vergelijkt hij de theorie dat waarheid een kenmerk van zinnen is die correct naar de wereld verwijzen, met het idee dat waarheid een kenmerk van uitspraken is die tezamen een coherent geheel vormen. Hierbij beargumenteert hij welke opvatting beter is en streeft hij impliciet naar ‘vooruitgang’.Deze spanning zit al in het woordje ‘grammatica’ uit de titel verborgen. Een beschrijvende grammatica van een taal verklaart enkel waarom de ene zin wel en de andere er niet in voorkomt. Een normatieve grammatica echter beslist over wat wel en wat niet mag in een taal. Van deze spanning is Buekens zich bewust en hij gebruikt deze productief om complexe, maar toch reële eigenaardigheden van ons denken en onze taal te bespreken en te bekritiseren.

Wie nieuwsgierig is naar hoe in de analytische filosofie nuchter wordt nagedacht over kennis, redeneren en de verwevenheid van waarheid, taal en wereld zal in deze uitstekende inleiding veel van zijn gading vinden.

Grammatica van concepten; Een inleiding tot de filosofie, door Filip Buekens, uitg Acco, Leuven 2004, 223 blz., € 31,50