We leven in een ordelijk heelal, wilde Eise Eisinga met zijn planetarium laten zien

Op 8 mei 1774 zou de wereld eindigen, voorspelde dominee Eelco Alta begin dat jaar. Die dag kwam een aantal planeten dicht bij elkaar te staan. Op basis van Newtons natuurkundige wet van aantrekkingskracht had Alta geconcludeerd dat de aarde daardoor uit haar baan zou worden getrokken – het begin van de eindtijd die in de Bijbel wordt voorspeld. Er ontstond paniek, maar de Friese amateur-astronoom Eise Eisinga wist dat er niets aan de hand was, zegt Sandra Langereis, historicus en schrijver van de Eisinga-biografie Machineman (2024). ‘Eisinga was goed onderlegd in sterrenkunde en wist dat planeten die vanaf de aarde gezien vlak bij elkaar staan zich in werkelijkheid enorm ver van elkaar bevinden. Om aan mensen uit te leggen hoe het heelal in elkaar zat, bouwde Eise een schaalmodel van ons zonnestelsel.’

Dit beroemd geworden planetarium geeft een geruststellend beeld van het universum, zegt Langereis. ‘De moderne astronomie laat zien dat het universum chaotisch en onvoorspelbaar is, dat er sterren bijkomen en uitdoven, en dat de ruimte voortdurend uitdijt, waardoor onze planeet steeds nietiger blijkt. Eisinga’s planetarium is daarentegen geordend en gestructureerd. Er zitten bijvoorbeeld geen rondzwervende kometen in, al wist hij wel dat die bestonden. Voor Eisinga is het heelal perfect geschapen door God, de onfeilbare klokkenmaker, en is het bedoeld voor ons, de mens. Het planetarium is niet alleen een illustratie van Eisinga’s astronomische kennis, maar ook van zijn geloof.’

Tekst loopt door onder afbeelding

‘Eisinga heeft op zijn zoldering een prachtig schaalmodel van het zonnestelsel gemaakt, met de zon in het midden en de destijds bekende planeten eromheen, die exact op het ritme van de kosmos draaien. Het is een antropocentrisch beeld van het heelal: óns zonnestelsel staat centraal.’

‘Het planetarium toont ook de stand van de sterrenhemel gezien vanaf de aarde: het “hemelsplein”. Eisinga had als achttiende-eeuwer geen idee dat die sterrenhemel in werkelijkheid sterk aan verandering onderhevig is. Newton wist dat ook niet.’

‘Het planetarium is door Eisinga gebouwd in zijn woonkamer, in zijn huis in Franeker. Hij gaf zelf rondleidingen. Eisinga werd gedreven door verlichte idealen: hij wilde zijn kennis van het heelal aanschouwelijk maken, zodat het onkundige volk ervan kon leren.’

‘Boven het beschilderde plafond bevindt zich het door Eisinga gebouwde, bijzonder complexe raderwerk, dat de planeten en de wijzerklokken met informatie over de stand van de zon, maan en sterren aandrijft. Mits goed onderhouden blijft het planetarium eeuwig draaien – een geruststellende gedachte.’