Home ‘Wat ik ook over de liefde schrijf, het loopt ongelukkig af’

‘Wat ik ook over de liefde schrijf, het loopt ongelukkig af’

Door Martijn Meijer op 23 juni 2009

06-2009 Filosofie magazine Lees het magazine

Integratie begint vaak via de penetratie, zegt filosofe en literatuurwetenschapster Stine Jensen. Behalve angst speelt lust een grote rol in de verhouding tussen culturen, laat ze zien in haar roman Dokter Jazz.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Filosofie.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste verhalen over filosofie. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.

‘Begeerte en angst gaan hand in hand’, schrijft Stine Jensen in haar boek Dokter Jazz. Onder de angst voor fundamentalistische moslims gaan vaak erotische fantasieën schuil over exotische en mysterieuze oosterlingen. ‘Er is een mooi boek van Jack Shaheen’, vertelt Jensen, ‘Real Bad Arabs, over de stereotypen die Hollywood gebruikt voor Arabieren. Je hebt per sekse twee hoofdsoorten: de man is of een terrorist met een geweer in zijn handen, of een potente oliesjeik. De vrouw is of een gesluierd toonbeeld van kuisheid, of een buikdanseres. Die stereotypen komen voort uit verlangen en angst. Het Westen heeft altijd een erotische fascinatie gevoeld voor het Oosten, en die fascinatie is blijkbaar zo problematisch dat ze alleen in zulke extreme beelden een uitweg kan vinden.’
‘Een merkwaardige vorm van nieuwsgierigheid. Zoals ook in het boek van Robert Vuijsje, Alleen maar nette mensen, de nieuwsgierigheid naar een andere cultuur zich voornamelijk uit in erotische fantasieën over zwarte vrouwen met grote borsten en billen. Als je goedwillend bent, kun je zeggen: zo begint de integratie, via de penetratie. Als een primitieve vorm van interesse in de ander. Het probleem is natuurlijk dat je de ander alleen in termen van het lichaam ziet, en niet als een met redelijke vermogens begaafd wezen.’
Stine Jensen (1972) werd geboren in Denemarken, maar groeide op in Nederland. Ze studeerde filosofie en literatuurwetenschap, schrijft kritieken voor NRC Handelsblad, doceert literatuurwetenschap aan de Vrije Universiteit en publiceerde onder meer de boeken Waarom vrouwen van apen houden en Turkse vlinders. Dokter Jazz is haar eerste roman.
Op het omslag staat een foto van een vrouwenlijf in een maagdelijk witte slip. Dat is niet voor niets: de personages in Dokter Jazz zijn geobsedeerd door zuiverheid. We lezen over oosterse vrouwen die hun zuiverheid willen bewaren en westerse vrouwen die het verlies van hun zuiverheid betreuren. Maar zuiverheid is niet alleen een seksueel thema, zegt Jensen; deze obsessie kan zich in allerlei vormen manifesteren. ‘Kijk maar naar politici zoals Wilders, hoe zij de islam tot een monolithisch blok maken. Als je de zuiverheid van je cultuur wilt bewaren, moet je de vijand blijkbaar een eenduidig profiel geven. Dat gebeurt van de andere kant ook; het Oosten heeft net zo goed een versimpeld beeld van het Westen. Het verlangen naar de waarheid kan ook een soort verlangen naar zuiverheid zijn. Dolly, de ik-figuur, wil het familiegeheim rond haar overleden oom ophelderen. Ze zoekt zuiverheid in de waarheid over het verleden, maar daarbij maakt ze het verhaal soms mooier dan het is. Dolly gaat een leugentje niet uit de weg.’
Jensen schreef eerder Leugenaars (2006), een filosofisch essay over verschillende vormen van liegen. In dat boek geeft ze toe gecharmeerd te zijn van creatieve leugenaars. Jensen: ‘De mogelijkheden van de leugenaar zijn eindeloos, dat zie je al aan de taal. Als je “waarheid” in het woordenboek opzoekt, krijg je vier woorden. Maar als je “leugen” opzoekt, vind je tientallen synoniemen: “verdraaien”, “flessen”, “jokken”, “veinzen”, “neppen” enzovoort. Liegen spreekt blijkbaar tot de verbeelding. En sommige leugens maken het leven mooier, zoals de leugens van de kunst. Fictie is het domein van het geoorloofde liegen.’

Heb je met dit boek het domein van de waarheid verlaten en je op het pad van de leugen begeven?
‘Zo zwart-wit is het niet. Voor dit boek heb ik onderzoek gedaan. Ik heb bijvoorbeeld mensen uit Saudi-Arabië geïnterviewd. Terwijl ik voor het non-fictieboek Leugenaars juist een aantal zaken uit mijn duim heb gezogen. Ik vond dat ik me dat bij zo’n boek wel kon permitteren. Ik heb mezelf namelijk nogal overdreven neergezet als nieuwsgierig persoon, iemand die graag in de levens van andere mensen snuffelt. Het interview met de latin lover heb ik uit mijn duim gezogen. Het bleek makkelijk te zijn om dat gesprek te verzinnen. Niemand heeft dat opgemerkt. Je kunt zeggen dat ik de smaak van het fictie schrijven toen te pakken heb gekregen. De logische volgende stap was een roman: nog meer vrijheid om leugens te vertellen.’
‘Het basisgegeven van Dokter Jazz komt trouwens wel uit de werkelijkheid. Het is waar dat mijn oom van jazz hield, dat hij naar Saudi-Arabië ging om daar als dokter te werken, een afkeer ontwikkelde van de islam, terugkeerde naar Denemarken en daar een kliniek begon om maagdenvliezen te herstellen. Maar uiteindelijk vind ik het niet relevant wat echt gebeurd is en wat niet. Mijn enige doel was een goed verhaal vertellen.’
Jensen legt uit dat de twee landen waarin de roman zich afspeelt allebei de zuiverheid in pacht menen te hebben, ieder op hun eigen manier. ‘Saudi-Arabië is zeer radicaal in zijn scheiding van mannen en vrouwen. En Denemarken is een van de meest liberale landen wat seksegelijkheid betreft. De kloof tussen die culturen wordt zichtbaar als twee van de Deense hoofdpersonen proberen een liefdesrelatie aan te gaan met iemand uit het Midden-Oosten. Dat loopt niet goed af. Teleurgesteld trekken ze zich terug in hun eigen cultuur en geven de andere cultuur de schuld van hun ongeluk.’

Kunnen zulke relaties ook goed aflopen?
‘Het gaat vaak mis, want de geliefden moeten een heleboel economische en culturele verschillen overwinnen. Beide kanten worstelen daarmee. Als het wel werkt, gaat het meestal om mensen die hun cultuur zijn ontstegen doordat ze tot een intellectuele bovenlaag behoren of kosmopolitisch zijn ingesteld.’

In Turkse vlinders schreef je over je eigen ervaringen met interculturele liefde. Hebben die enige invloed gehad op het verhaal van Dokter Jazz?

‘Het ligt voor de hand dat te denken. Toch ging het mij bij het schrijven niet zozeer om de problematiek van de liefde tussen Oost en West. De personages zijn allemaal de veertig voorbij en verstarren in geestelijke zin. Het gebeurt ons allemaal. Op een zeker moment worden we wakker en realiseren we ons dat we verdomd veel lijken op een stereotype dat we ooit ontmoet hebben in een film of een boek. Daar gaat het boek wat mij betreft over: dat karakters hun flexibiliteit verliezen. Dat maakt het nog moeilijker om culturele verschillen te overbruggen. Trouwens, wat voor soort boek ik ook over de liefde schrijf, het zal ongelukkig aflopen. Wat dat betreft ben ik niet zo’n optimist. Er gaat altijd wel iets mis, zeker in de literatuur.’

Ben je nu gelukkig in de liefde?
‘Heel gelukkig. Maar ik had hetzelfde boek geschreven als ik ongelukkig was geweest.’