Neurowetenschapper Michiel van Elk is gefascineerd door het menselijke vermogen tot extase. Hij onderzocht het proefondervindelijk en had ‘wonderbaarlijke’ ervaringen.
Tekst loopt door onder afbeelding
Fotografie Michel Mees
Wat kan ik weten?
‘Als hersenwetenschapper kende ik uiteraard de theorieën over wat er in je brein gebeurt als je mediteert of wanneer je psychedelica gebruikt, maar ik had het effect nog nooit echt aan den lijve ondervonden. Voor Extase besloot ik dat wel te gaan doen. Het is daarom een heel persoonlijk boek geworden, dat ik niet alleen vanuit de neurowetenschappen heb geschreven, maar ook vanuit mijn eigen ervaringen op het gebied van religie en spiritualiteit. Mijn fascinatie voor de menselijke geest is er trouwens alleen maar door toegenomen.
Ik heb bijvoorbeeld meegedaan aan ayahuasca-ceremoniën, waarbij je een hallucinerende drank nuttigt die gemaakt is van planten die groeien in het Amazonegebied. Dat was werkelijk wonderbaarlijk. Ik raakte in een soort droomachtige toestand. Ik werd getransporteerd naar een museum waar ik ooit was geweest. Ik keek daar naar een maquette van een kathedraal; plotseling werd ik één met die kathedraal en verschenen er danseressen. Bij een andere sessie was ik ervan overtuigd dat de sjamaan mijn gedachten kon lezen. Hij kon in mijn hoofd kijken. Ik voelde heel sterk de verleiding van het dualisme: mijn geest leek los te bestaan van mijn lichaam. Als wetenschapper geloof ik daar niet in, maar elke keer dat ik zo’n ceremonie deed, werd ik dualistischer.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
De neurowetenschap weet eigenlijk maar weinig over wat er nu precies gebeurt in je hoofd bij het gebruik van psychedelica. Zo’n middel zou ervoor zorgen dat er nieuwe verbindingen ontstaan in je brein. Intuïtief klinkt dat goed, maar zo’n verklaring weet het Jip-en-Janneke-niveau nauwelijks te ontstijgen. Ja, inderdaad legde ik tijdens de ceremonies verbindingen tussen verschillende ervaringen: ik verbond plaatsen waar ik ooit geweest was met elkaar en zag mensachtige wezens met dierlijke kenmerken. De sjamaan zou trouwens zeggen: het gaat om de wijsheid van de plant die zich van je meester maakt.’
Wat moet ik doen?
‘We moeten meer van die extatische ervaringen opzoeken. Dat is makkelijker dan je denkt. Alle grote mystieke en religieuze stromingen kennen intense rituelen die je in een toestand van extase kunnen brengen. Ga naar de kerk, doe een meditatiecursus, maar er zijn ook andere manieren: trek de natuur in, bezoek de Grand Canyon. Het maakt niet uit hoe je die extase precies bereikt. Natuurlijk bestaat er wel verschil tussen de verschillende vormen van extase, maar de overeenkomst is dat de deelnemers de ervaring van zelfverlies hebben, het gevoel dat alles één is. Met hallucinerende middelen is extase het gemakkelijkst te bereiken, maar dat is ook de meest riskante manier – je weet immers niet wat de bijwerkingen en langetermijneffecten zijn.
Uit verschillende onderzoeken blijkt telkens weer dat extatische ervaringen allerlei voordelen opleveren. Je wordt gelukkiger, empathischer en je gaat meer voor de natuur en je omgeving zorgen. Het bekendste voorbeeld daarvan komt waarschijnlijk van astronauten die de aarde vanuit de ruimte hebben gezien. Dat schijnt een overweldigende ervaring te zijn, die ze allemaal als spiritueel omschrijven. Als je de aarde zo op afstand ziet, dringt de kwetsbaarheid van onze planeet zich op. Veel astronauten, zoals ook onze eigen Wubbo Ockels, zijn zich daarna gaan inzetten voor het behoud van de aarde.’
Tekst loopt door onder afbeelding
Fotografie Michel Mees
Wat mag ik hopen?
‘Je mag hopen dat je verlicht wordt. Dat je extases beleeft en zo het alledaagse weet te overstijgen en even helemaal in het nu bent, omdat alles één is. Waardoor je je vervolgens gek genoeg juist meer verbonden voelt met het verleden, de toekomst en de wereld om je heen, en waardoor je de verantwoordelijkheid neemt om zorg te dragen voor de ander. En door die transformatie word je zelf ook nog eens gelukkiger.’
Wat is de mens?
‘De mens is een wezen dat het bijzondere vermogen heeft zichzelf te ontstijgen. En dat levert voor ons als mens allerlei voordelen op. Toch is het de vraag of het een essentiële eigenschap is of een bijproduct van de evolutie van ons brein. Primatoloog Frans de Waal zou zeggen dat het essentieel is en dat we, net als andere primaten, empathische dieren zijn, die zich verbonden kunnen voelen met anderen, waardoor we ons “goed” gedragen. Tegelijkertijd denk ik dat daarvoor efficiëntere manieren zijn, zoals het geloof in een morele God die regels oplegt en straft als je je daar niet aan houdt, of een overheid die Gods taak overneemt. Daarom ben ik geneigd te denken dat ons vermogen om onszelf te ontstijgen een prachtig bijproduct is van de manier waarop ons brein werkt.’
