We vroegen in een enquête waar u zich over verwondert. De natuur, of toch kunst? Een keur van Nederlandse filosofen duidt de uitkomsten voor ons.
47,9% vindt verwondering in de natuur
Johan van de Gronden
Filosoof en auteur van het boek ‘Wijsgeer in het wild’
‘We leven in een tijd waarin we de natuur vanuit een steeds meer utilitair oogpunt bekijken; natuurgebieden moeten ons iets opleveren. Deze houding maakt verwondering onmogelijk. Daarom ben ik blij dat zoveel mensen aangeven dat ze verwondering juist uit de natuur halen. De natuur beleven beschouw ik als een grenservaring. Aan de ene kant voel je je een onderdeel van de natuur, maar aan de andere kant overstijgt die je ook. De natuur omgrenst je en geeft je zo een plek. Immanuel Kant erkende de enorme impact die de natuur op een mens kan hebben als hij het heeft over het verhevene. Een gigantische waterval of een bodemloze afgrond trekken ons aan, maar zijn ook huiveringwekkend. Dit soort ervaringen geeft volgens Kant richting aan de morele oriëntatie van de mens omdat ze hem herinneren aan de kracht van de morele wet.
De natuur is eindeloos verwonderlijk als je er voor openstaat. Het helpt wel als je een beetje kennis hebt over bepaalde processen en fenomenen, al bedoel ik zeker niet dat je een afgestudeerd bioloog moet zijn; een natuurdocumentaire bekijken geeft al ruim voldoende informatie. Je hoeft Nederland ook helemaal niet te verlaten om echte natuur te ervaren. Lopen op het wad met windkracht 8 kan je een originele natuurervaring geven. Maar de echte kathedraal van de natuur is voor mij toch het regenwoud.’
16,2% vindt verwondering in relaties
Stine Jensen
Filosoof en programmamaker
‘In ons wetenschappelijke wereldbeeld, waar ‘meten is weten’ het mantra is, verlangen wij naar verwondering. Mensen vinden dit in overweldigende emoties die door een ander worden opgeroepen. Dat noem ik positieve verwondering. Je kunt je ook verwonderen over de dynamiek binnen een relatie. Waarom zijn mijn emoties zo veranderd en hoe is het mogelijk geweest dat ik die persoon ooit leuk heb gevonden? Dat is negatieve verwondering.
Binnen een relatie ontstaat er altijd vertrouwdheid met de ander. Dat is belangrijk voor een relatie, maar er schuilt wel een gevaar in. Je kunt erin doorslaan en een karikatuur maken van de ander. Iemand wordt dan gereduceerd tot bepaalde eigenschappen en daardoor voorspelbaar en saai. Verwondering is het perfecte medicijn om dit te voorkomen: je moet de ander de kans geven om je te verrassen om zo je relatie nieuwe energie te geven.
Als je net verliefd bent, verwonder en verbaas je jezelf continu, omdat je tot allerlei dingen in staat bent waarvan je niet wist dat je ze in je had. Gedichten schrijven, boeketten kopen, je verandert als het ware in een ik 2.0. Later in een relatie vraagt het moed om je over jezelf te verwonderen. Het is makkelijker om te zeggen ‘wat doet hij of zij raar’. Jezelf afvragen of jouw gewoontes juist vreemd zijn, is moeilijk omdat je dan onzekerheid over je eigen identiteit moet kunnen verdragen. Lukt dit, dan heb je een grote stap richting een goede relatie gedaan.’
9,8% vindt verwondering in de kunst
Maarten Doorman
Hoogleraar cultuurfilosofie en auteur van ‘De navel van Daphne. Over kunst en engagement’
‘Wij kunnen ons verwonderen over de uitzonderlijke vaardigheid van een kunstenaar, zoals bij het clair-obscur in een schilderij van Rembrandt. Maar kunst kan ons ook leren ons te verwonderen over alledaagse zaken. Neem het filmpje Vliegtuigen van Marijke van Warmerdam. Zij heeft van een afstand frontaal vliegtuigen gefilmd die opstijgen en landen. Doordat de lucht boven de landingsbaan warm was, lijkt het alsof de vliegtuigen bijna vloeibaar worden. De volgende keer dat je een vliegtuig ziet opstijgen, heeft het iets levends, als van een vogel, een verrijking die het kunstwerk je getoond heeft.
Een kunstwerk verlangt van ons dat we er iets mee doen. We moeten het kunnen opbrengen om ergens bij stil te staan, zonder er meteen een oordeel over te vellen. Dit is een probleem waar de moderne kunst vaak tegenaan loopt. Mensen hebben het gevoel dat ze het kunstwerk moeten begrijpen – ze raken gefrustreerd als dit niet meteen lukt en noemen die kunst dan elitair. Maar een kunstwerk is geen bewering die je moet snappen. Al kun je wel leren er iets mee te doen. Ik zou een parallel met eten willen trekken. We vinden aanvankelijk zoet en zout en vet voedsel het lekkerst, maar door opvoeding en oefening leren we complexere gerechten te waarderen – zo kunnen wij ook leren complexere kunst te waarderen.’
0,9% vindt verwondering in de kerk
Erik Borgman
Hoogleraar theologie aan de universiteit van Tilburg
‘Nederland wordt in toenemende mate seculier en veel mensen beschouwen religie als achterhaald. Los van de vraag of dit waar is, creëert deze houding een fundamenteel communicatieprobleem met mensen die een religie aanhangen. Als je bij voorbaat weet dat de ander niets te zeggen heeft, kan er nooit een betekenisvol gesprek plaatsvinden. We zouden ons meer moeten verwonderen over religie. In plaats van religie achterhaald te noemen, zouden we ons moeten afvragen ‘wat gebeurt daar eigenlijk?’.
Voor ons in het Westen is het onbegrijpelijk dat mensen zich vrijwillig aansluiten bij groepen als IS. De overtuiging is dat je onze vrijheid, als je die een keer kent, niet vrijwillig zult opgeven. Dit blijkt in de praktijk niet waar te zijn. Hier kun je denigrerend over doen, maar dan kom je niet dichter bij de reden waarom mensen vrijwillig hun vrijheid en autonomie opgeven. Verwondering levert dan meer op. Die leert ons ook kritischer naar onszelf te kijken. Zijn de argumenten voor onze overtuigingen wel zo waterdicht als we denken? Ik vind deze visie filosofisch beter te verantwoorden dan het standpunt van anderen bij voorbaat afdoen als nonsens.
Naast het feit dat religie als verschijnsel verwondering kan opwekken, is die voor mensen die een religie aanhangen zelf een manier om verwonderd te blijven. Religieuze praktijken dienen ertoe om het leven te ontvangen als een verbijsterend geschenk: wanhopig en hoopgevend tegelijk. Naar religieuze overtuiging hoef je je leven geen betekenis te geven, maar ontvang je betekenis.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees