Als Spinoza op 44-jarige leeftijd sterft, is zijn magnum opus, de Ethica, nog altijd ongepubliceerd. Angst voor kerkelijke vervolging weerhield hem ervan om het werk bij leven uit te geven. Een jaar na zijn dood verschijnt het alsnog. Een paar vrienden van hem zijn in bezit van een exemplaar, en laten het drukken. Binnen de kortste keren is het boek uitverkocht én verboden.
Enkele maanden geleden dook er een afschrift op van Spinoza’s oorspronkelijke tekst van de Ethica – een nog oudere dan de ons bekende versie – nota bene in het Vaticaan. Het is natuurlijk ironisch dat juist de katholieke kerk, die eerder het boek op de Index plaatste, nu schatbewaarder blijkt te zijn van deze belangrijke tekst.
Spinoza’s denken was altijd al controversieel, maar ook over zijn erfenis wordt voortdurend geruzied. Een paar akkefietjes van de laatste jaren. Bij de introductie van de Canon van Nederland een woedde een fel debat omdat de Vereniging van Christen-Historici bepleitte dat de ‘over het paar getilde Spinoza,’ ‘een excentriek en buitenissig figuur’, zijn plaats in de Canon zou moeten afstaan aan Willem III. In dezelfde periode werd ‘Rede en religie’ als thema voor het eindexamen filosofie verkozen, wat leidde tot de oprichting van het comité ‘Spinoza in het eindexamen VWO!’ – met uitroepteken – dat een brandbrief stuurde aan toenmalig minister Plasterk. Spinoza vergeten? Dat kan geen toeval zijn. En twee steden eisen hem op. Hoort hij nu bij Amsterdam (geboorteplaats) of is hij toch meer verbonden met Den Haag, waar hij gestorven is en begraven ligt in de Nieuwe Kerk?
Het lijkt wel of iedereen zijn eigen Spinoza heeft, stelt ook Han van Ruler, bijzonder hoogleraar Intellectuele geschiedenis van renaissance en barok. ‘Als echte gelovigen kunnen naturalistische en religieuze lezers van Spinoza zich danig aan elkaar ergeren. Dat houdt Spinoza’s Ethica actueel, vooral in tijden van geloofsafval en in tijden waarin de strijd tussen atheïsten en dogmatische gelovigen weer opvlamt – precies de tijden waarin wij leven. Voor de een is Spinoza een godsdienstbestrijder, voor de ander biedt hij slechts een minder naïef alternatief.’ Vanaf pag. 46 legt Van Ruler uit hoe het écht zit.
In elk geval is hij, aldus Han van Ruler, Nederlands grootste filosoof. Nou ja, Nederlands… Hoewel hier geboren en getogen, zouden we hem tegenwoordig een tweede-generatie allochtoon noemen, want van Portugese komaf.