‘Toen ik ziek werd, werd mijn huis ziek,’ snikt Belinda, een 37-jarige hoarder. Voordat Belinda een rugaandoening kreeg, was haar huis brandschoon en had alles een vaste plek. Nu kan ze er haar kont niet meer keren. Tussen de lukraak opgestapelde dozen liggen eindeloos veel prullen: kapot huisraad, folders, knuffels. Belinda weet dat haar spullen niet functioneel of waardevol zijn. Sterker nog: in deze zee van materie vindt ze niet meer wat ze echt zou kunnen gebruiken.
Wat maakt mensen tot dwangmatige verzamelaars? Welke behoefte zet hen ertoe aan de boel zodanig uit de hand te laten lopen dat zij hun ware belangen frustreren? Waarom zijn wij mensen soms zo irrationeel en zelfdestructief? Dit zijn volgens mij de voornaamste vragen die spelen bij reality-televisieprogramma’s zoals Hoarders, waaraan ik het voorbeeld van Belinda ontleen. En het ís ook fascinerend, omdat deze vragen in al hun naïviteit iets onthullen over de menselijke soort. Maar wat?
De psychologie probeert de kwestie te tackelen door van hoarding een aandoening te maken — vooral vanwege het sociale nut van zo’n label, denk ik weleens: die overvolle huizen zijn onhygiënisch en brandgevaarlijk, en een psychiatrische diagnose maakt ingrijpen mogelijk. Psychologen suggereren voorts dat verzameldwang een manier is om ‘een onvervulde behoefte aan relaties’ te compenseren. Spullen moeten een kennelijke leegte vullen.
Even tussendoor… Meer columns lezen van de Denker des Vaderlands? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Die theorie heeft iets onmachtigs, omdat ze eerder beschrijft dan verklaart. Als wetenschap wat in de lucht blijft hangen, richt ik me graag tot kunst. Kunst verklaart weliswaar ook niets, maar geeft wel verdieping, doordat kunstenaars een expressievorm zoeken om uit te drukken wat zich afspeelt in hun binnenwereld.
Henry Darger was een kunstenaar-hoarder. Hij werd in 1892 in een achterbuurt van Chicago geboren, groeide liefdeloos op, en leidde als klusjesman van een ziekenhuis een marginaal sociaal bestaan. Toen hij in 1972 zijn kosthuis moest verlaten, troffen de schoonmakers in zijn kamer te midden van stapels lompen en bergen lege flessen tienduizenden vellen papier aan: een dikke roman, vergezeld van vreemde, prachtige, maar ook verontrustende tekeningen – vaak van jonge meisjes in gewelddadige situaties. Dargers binnenwereld was duidelijk verstikkend en overvol. In Intuit, een museum in Chicago voor outsider art, is Dargers dichtgeslibde kamer nagebouwd. Zijn psychische landschap is nu te betreden. En al doorgrond ik Darger nog steeds niet, dankzij zijn expressiekracht voel ik wel met hem mee. Kunst kan het irrationele deel van ons bestaan tonen – het deel dat in ieders leven misschien wel de meeste ruimte in beslag neemt.
Marjan Slob is filosoof en Denker des Vaderlands.
