Waarom maakte een kunstenaar een schilderij van een foto van de overleden Ulrike Meinhof, een van de oprichters van de Rote Armee Fraktion?
Dead. Gerhard Richter
Na maanden van depressie hing Ulrike Meinhof zichzelf op in haar cel. Ze was een van de oprichters van de Rote Armee Fraktion, de links-extremistische terreurgroep die tussen 1960 en 1998 tientallen moorden pleegde en verantwoordelijk was voor talrijke bankovervallen en bomaanslagen. Midden jaren zeventig zat een aantal van de groep in de gevangenis. Vier andere groepsgenoten van Meinhof stierven ook in hun cel, met zelfmoord als officiële doodsoorzaak, hoewel dit door verscheidene experts en juristen in twijfel wordt getrokken. De grote vraag voor Duitsland blijft of de politie de rest van de groep heeft vermoord.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Naar aanleiding van de gebeurtenissen rondom de Rote Armee Fraktion maakte kunstenaar Gerhard Richter (1932) een serie schilderijen, allemaal gebaseerd op foto’s die destijds in de kranten verschenen. Hij maakte drie schilderijen van de foto van de overleden Ulrike Meinhof.
Filosoof Aurelia Armstrong, verbonden aan de University of Queensland, Australië: ‘Ik had me nooit echt verdiept in de gebeurtenissen rondom de Rote Armee Fraktion, maar bij het zien van de schilderijen raakte ik geïntrigeerd. Dit was wat anders dan de honderden nieuwsfoto’s die je dagelijks ziet.’
Waarom zou je een exacte kopie van een nieuwsfoto schilderen? Wat voegt dat toe in dit geval?
‘Het schilderij is een beeld van Ulrike Meinhof, en in die zin gaat het over Meinhof. Maar het gaat ook nog over iets anders. Namelijk over het feit dat iets een schilderij kan zijn ook als het een kopie van een foto is.
In de tweede helft van de twintigste eeuw werd de waarde van schilderkunst ter discussie gesteld. Richter probeert het bestaan van de schilderkunst te rechtvaardigen door eigenschappen van de fotografie van destijds te lenen: hij voegt niets toe qua kleur, compositie of andere creatieve invloeden, net zoals dat ten tijde van dit werk bij fotografie ook niet mogelijk was. Het is daarmee een statement over wat kunst kan zijn.
Daarnaast leent hij de eigenschap van nieuwsfoto’s dat ze zonder mening zijn. Een schilderij maken van een politiek geladen onderwerp als de Rote Armee Fraktion maakt dat je er als schilder haast niet onderuitkomt om partij te kiezen. Dat wilde Richter niet.
Hij zei dat schilderen voor hem “verslag doen” was – hij streefde naar een weergave zonder oordeel door een reportagefoto te kopiëren.’
Betekent het feit dat hij déze foto kiest en geen andere nieuwsfoto niet al dat hij een positie inneemt?
‘Ja. Hij geeft in het schilderij geen mening over het gebeurde zelf, maar hij drukt inderdaad wel iets uit door deze foto te kiezen. Zelf omschreef hij het verschil tussen de nieuwsfoto van Meinhof en zijn schilderij als volgt: “De foto roept een gevoel van afgrijzen op, en het schilderij meer iets als rouw.” Het feit dat Richter ervoor koos om de foto vast te leggen in een schilderij, maakt dat het een herdenking van de foto wordt. Het vormt zo een soort monument voor de horror die op de nieuwsfoto te zien is. Richters werk kan daarmee de functie vervullen van de rouw in een land om de gebeurtenissen.’
Waarom maakte hij maar liefst drie schilderijen van de krantenfoto?
‘Daar zijn naar mijn idee meerdere verklaringen voor. De schilderijen verschillen van elkaar, zij het slechts op subtiele wijze. Dat laat zien dat er meer manieren zijn om het gebeurde weer te geven. Dat er zelfs bij iets dat bijna een kopie is een bepaalde vertaling plaatsvindt wanneer een kunstenaar ingrijpt. Je kunt als kunstenaar niet de werkelijkheid weergeven.
Daarnaast zou je kunnen zeggen dat het feit dat de schilderijen in de serie steeds onscherper worden zou kunnen verwijzen naar het mysterie achter de dood van de Rote Armee Fraktion-leden. We kunnen alleen maar speculeren over wat er werkelijk is gebeurd.’
