‘Je schildert een naakte vrouw, omdat je ervan houdt naar haar te kijken, je geeft haar een spiegel en noemt het schilderij IJdelheid, zodat je de vrouw moreel veroordeelt wier naaktheid je voor je eigen genot hebt afgebeeld.’ Aldus de Britse schrijver en criticus John Berger in zijn documentairereeks Ways of Seeing (1972). Berger heeft het in de eerste plaats over seksuele objectivering, of wat later de male gaze ging heten: de gedachte is dat de wijze waarop vrouwen in kunst worden afgebeeld van oudsher in dienst staat van de mannelijke blik. Minstens zo interessant is de morele dubbelzinnigheid waarover hij spreekt: de hypocrisie van de kijker die veroordeelt waar hij zich tegelijk aan verlustigt.
Ik moest aan deze uitspraak denken, omdat het onlangs twintig jaar geleden was dat The Sopranos, de serie over de maffiafamilie uit New Jersey, voor het eerst werd uitgezonden. Het bleek het begin van het gouden tijdperk van de televisie. Sindsdien zijn er talloze succesvolle series gemaakt waarin dikwijls immorele mannen de hoofdrol spelen: Mad Men, House of Cards, Breaking Bad, Westworld enzovoorts. Het zijn stuk voor stuk intelligente, goed geacteerde en goed geschreven series, maar elk ervan bevat iets van de hypocrisie die door Berger benoemd wordt. Sterker nog: deze hypocrisie lijkt het verdienmodel te zijn. De kijker wordt geacht de protagonist te veroordelen vanwege diens morele laakbaarheid, maar mag er tegelijk van smullen.
Uiteraard is kijken naar wreedheid iets heel anders dan het begaan ervan, en is de fascinatie voor gruwelen en schurken al minstens zo oud als de Griekse tragedie. Maar hier is iets anders aan de hand. Een serie als Mad Men thematiseert en veroordeelt het seksisme van de jaren zestig, maar esthetiseert het tegelijkertijd. Westworld, dat zich afspeelt in een futuristisch attractiepark met levensechte robots waarop bezoekers hun moord- en verkrachtingsfantasieën botvieren, gaat zelfs nog een stap verder. De bezoekers van Westworld kunnen hun gang gaan, omdát alles maar nep is, totdat de robots terug beginnen te vechten. De kijker, op zijn beurt, mag genieten van het geweldspektakel dat zich vervolgens voltrekt. Maar waarin, zo kun je je afvragen, verschilt de kijker dan eigenlijk nog van de bezoeker van Westworld die hij tegelijk moreel veroordeelt?
De vraag is natuurlijk of je kunst kunt maken over geweld of seks, zonder die af te beelden en daarmee in zekere zin te verheerlijken. Ik denk het wel, maar een miljoenenpubliek zul je er vermoedelijk niet mee bereiken.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
