Stroomt tijd?

De Amerikaanse filosofen George Lakoff en Mark Johnson schrijven in Metaphors We Live By (1980) dat we tijd alleen als metafoor kunnen begrijpen. Altijd als we het over tijd hebben, doen we dat in termen van iets anders: als lijn of cirkel, of als een melodie, een afrollende (of oprollende) draad, een dief in de nacht.

Maar een van de meest voorkomende tijdsmetaforen is volgens Lakoff en Johnson de tijd als een rivier, die door ons heen stroomt of die ons meevoert. Zoals in een beroemde hymne van Isaac Watts: ‘De tijd draagt alle mensen voort op zijn gestage stroom.’ Of, zoals de Argentijnse dichter Jorge Luis Borges schrijft: ‘de tijd is ook een stroom; (…) gezichten gaan voorbij, gelijk het water.’

Zo’n metafoor is niet zomaar een product van onze fantasie. We ervaren de tijd immers niet als een optelsom van individuele momenten, maar als een onafgebroken stroom die ergens héén gaat. Er is iets onomkeerbaars aan tijd: we gaan richting de toekomst, weg van het verleden. Soms stroomt de tijd opeens sneller of langzamer. Als je een deadline moet halen, raak je in een stroomversnelling; als je bij de tandarts zit, heb je hooguit het gevoel dat de kiel van de boot over de rivierbedding schuurt.

Even tussendoor… Meer shortreads lezen? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Toch zijn er ervaringen die ervoor kunnen zorgen dat de metafoor van de rivier niet meer past. Toen ik een aantal jaar geleden bijna niets meer kon vanwege chronische pijn, had ik het gevoel dat voor mij de tijd stil was komen te staan: de rest van de wereld bleef in beweging, maar ik zat elke dag weer in dezelfde uitzichtloze situatie. Chronische ervaringen, ervaringen die we als uitzichtloos ervaren, duren niet alleen eindeloos, maar veranderen ook daadwerkelijk onze ervaring van tijd (chronos), ziet de Amerikaanse fenomenoloog Drew Leder. Wie onophoudelijk pijn lijdt, chronisch vermoeid is, jarenlang rouwt of depressief is, krijgt het gevoel van de ‘normale tijdstroom’ afgesneden te zijn. 

De Franse filosoof Philippe Lacoue-Labarthe komt in zijn gedicht Chronique met een metafoor voor het chronische. Chronische tijd, schrijft hij, is als ‘een hoefijzermeer, een meer dat is ontstaan doordat een meander van de rivier is afgesneden van de stroom’. Het water staat stil. Er zijn wel bewegingen – het wateroppervlak trilt, grassprietjes tollen in de wind – maar het leven gaat nergens meer héén. Het is een mooi beeld, maar als de chronische pijn mij het meest bedrukt zie ik toch een stroom. Een stroom waarin alle anderen voortdrijven, zonder dat ik weet hoe ik bij hen kan komen.