Soms verlang ik naar overgave. Waaraan precies weet ik niet, maar ik heb wel woorden voor de toestand waarnaar ik verlang: berusting, een diepe vorm van ontspanning. Soms lukt het. Dan voel ik van alles, en dat voelen zonder direct in te grijpen is bevrijdend. Het paradoxale is wel dat ik, om die overgave te bereiken, tamelijk hard aan de slag moet: loslaten gaat niet vanzelf – sterker nog: er komt discipline bij kijken om op de grond te gaan liggen, mijn aandacht naar mijn lichaam te brengen en te voelen.
Ik heb het idee dat gelovigen beter zijn in de beoefening van overgave, omdat zij hun lot in handen van God leggen. Dat scheelt gepieker over autonomie, want er is altijd iemand die je hand vasthoudt. Maar als je gebeurtenissen uiteindelijk als willekeur van het universum beschouwt, dan ben je op jezelf teruggeworpen in al je keuzes en is overgave stukken lastiger.
Filosoof Beate Roessler stoft in haar mooie nieuwe boek Autonomie het werk van schrijver en filosoof Iris Murdoch af. Murdoch drukt volgens haar perfect de worsteling van de moderne mens uit: je moet zelf kiezen/handelen, en tegelijkertijd is dat zelf kiezen ook een fictie, omdat er toeval en willekeur zijn. Dat kan tot een gevoel van fatalistische hulpeloosheid leiden. In Vlucht voor de regenboog vat Murdoch deze situatie in een scène waarin de hoofdpersoon een telefoontje moet gaan plegen: ‘Rainborough zat in zijn zitkamer en probeerde het besluit te nemen Agnes Casement op te bellen. Hij had beloofd haar in de middag te bellen, maar hij stelde het telkens uit. Het werd nu in gelijke mate noodzakelijk en onmogelijk dat hij dat nu direct doen zou en terwijl hij daarover peinsde, het veranderend in een probleem van metafysische dimensies, gaf het hem een beeld van zijn hele leven.’
Er gaat een filmpje viral van het chaotische verkeer op een kruising in Amsterdam die iets weg heeft van een choreografie. Als je net het boek van Roessler hebt gelezen, zie je een perfecte balans van de illusie en noodzaak van persoonlijke autonomie (iedereen houdt zijn stuur vast) en tegelijkertijd het grillige toeval dat de dingen goed gaan. Murdoch bood overigens ook een antwoord op het dilemma van de moderne mens die verlangt naar overgave, ook moet handelen en niet in het fatalisme van haar personages wil vervallen. ‘De boodschap is deze: alles is toevallig. Er zijn geen dieper gelegen fundamenten. Ons leven berust op chaos en los grind, en het enige wat we kunnen proberen is goed te zijn.’ Overgave dus, aan het toeval, maar zonder het stuur helemaal los te laten.