Een beter gebruik van onze rationaliteit is essentieel voor een beter leven, betoogt Steven Pinker. Al biedt zijn boek geen pasklaar antwoord op mondiale problemen, zijn redelijkheid is wel een goed begin.
Perfect getimed. Zo kun je het tijdstip omschrijven waarop Steven Pinkers nieuwste boek Rationaliteit verscheen. Want in een wereld waarin complotdenken en fake news steeds dominanter worden kan iemand die ons even helder als erudiet uiteenzet wat rationeel denken is zeker geen kwaad. Bovendien kan rationaliteit je zomaar een langer en gezonder leven opleveren: ‘Rationele principes helpen je bij het afwegen van riskante keuzes en het begrijpen van de tegenslagen en de tragedies van het leven.’
Met Rationaliteit zet Pinker, experimenteel psycholoog en professor psychologie aan de Universiteit van Harvard, de lijn voort van zijn boek Verlichting nu (2018). Bij het streven naar verlichting kunnen we echter vraagtekens plaatsen, want voor het hiermee samenhangende vooruitgangsdenken betalen we tegenwoordig de prijs in de vorm van een milieucrisis. Pinker is zich hier diepgaand van bewust: ‘Ik krijg vaak de vraag of ik “in de vooruitgang geloof”. Nee, zeg ik dan. “Vooruitgang” is steno voor een verzameling tegenreacties en overwinningen die op een ongenadige kosmos zijn bevochten.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Deze woorden zijn kenmerkend voor Pinkers nuchtere schrijfstijl. Hij stelt vast dat de natuur onverschillig tegenover de mens staat en ons zelfs lijkt uit te putten door rampen en pandemieën. Er is volgens hem dan ook geen vooruitgang met een hoofdletter mogelijk, maar wel een reeks successen van de mens wat betreft de verbetering van zijn levensomstandigheden, bijvoorbeeld een wereldwijde gemiddelde leeftijd van 72,4 jaar. Dergelijke overwinningen hebben we volgens hem te danken aan de rationaliteit.
De definitie van ‘rationaliteit’ houdt Pinker breed: ‘Rationaliteit is niet een soort superkracht die je wel of niet bezit, zoals de röntgenblik van Superman. Het is een gereedschapskist met cognitieve instrumenten waarmee je in specifieke werelden specifieke doelen kunt bereiken.’ Volgens Pinker dient onze rede dan ook in de eerste plaats een praktisch doel, namelijk het oplossen van problemen. Vaak slagen we hier niet in omdat we een probleem niet doorzien door de manier waarop het geformuleerd is. Bij een helderder formulering was het ons wel gelukt. Waar het in ons denken op aankomt is de structuur van een probleem te herkennen, ook als die afwijkt van een standaardmodel.
Pinker helpt ons om onze manier van redeneren te verbeteren. In het boek staan een spoedcursus logica en een overzicht van de meest gemaakte denkfouten door ‘menselijke uilskuikens’, bijvoorbeeld het verwarren van correlatie en causaliteit.
Hij haalt hierbij het baanbrekende werk aan van de verlichtingsfilosoof David Hume, die stelt dat causaliteit ‘niets meer is dan de verwachting dat een correlatie die in het verleden is waargenomen in de toekomst zal standhouden’. Met andere woorden, we zeggen wel dat bal B tijdens het biljarten wegrolt doordat bal A ertegenaan tikte, maar hierbij is geen sprake van een oorzaak-gevolgverband; het is een aanname.
Onze rede is bedoeld om problemen op te lossen
In de wetenschap, zo beweert Pinker, treedt deze verwarring van correlatie en causaliteit regelmatig op. Zo kreeg koffie jarenlang de schuld van hartziekten, ‘omdat koffiedrinkers vaker hartaanvallen kregen’. Later bleek echter dat koffiedrinkers ook meer rookten en weinig bewogen; koffie drinken bleek maar een nevenverschijnsel te zijn.
Wie in staat is om correlatie en causaliteit te scheiden, trapt minder vaak in de valkuilen van de irrationaliteit. Pinker stelt terecht dat zo’n oefening van fundamenteel belang is, want ons leven hangt ervan af: ‘Ons vermogen om een beter leven te bevechten in een onbarmhartige kosmos en om ondanks onze onvolkomenheden goed te zijn voor anderen kan alleen bestaan dankzij onze kennis van onpartijdige principes die uitstijgen boven onze beperkte ervaring.’
Natuurlijk biedt deze observatie van Pinker geen pasklaar antwoord op de mondiale problemen waarmee we tegenwoordig geconfronteerd worden, zoals de milieucrisis. Tegelijkertijd is zijn betoog meer dan een stap in de goede richting, want voor elke stap die wij als mensheid willen zetten op weg naar een oplossing is een deugdelijke argumentatie nodig. Wie kan immers zonder redelijke argumenten het verschil zien tussen ‘demonstraties voor rechtvaardigheid en een lynchende meute’?
Afgezien daarvan kan enige rationaliteit ook nooit kwaad bij het oplossen van raadsels: ‘Acht printers doen er acht minuten over om acht folders te printen. Hoelang zouden vierentwintig printers over vierentwintig folders doen?’ Weet u het?
Grote kans dat u fout zit! Pinker legt uit waarom.
Rationaliteit. Wat rationeel denken is en waarom we het meer dan ooit nodig hebben
Steven Pinker | Atlas Contact | 432 blz. | € 27,99
