Discussiëren op tv? Dat is je van tevoren ingenomen standpunt blijven herhalen, zegt Clairy Polak. Daar wil ze samen met filosoof Ad Verbrugge een eind aan maken in het tv-programma Het Filosofisch Kwintet. Daarin onderzoeken ze de filosofische vooronderstellingen van al die meningen.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Hoe kun je in ’s hemelsnaam twee zulke tegenpolen als Clairy Polak en Ad Verbrugge samen een tv-programma laten presenteren? De een afkomstig uit een artistiek Amsterdams nest, de ander uit het kleinsteedse Zeeland. De een in haar eigen woorden ‘niet iemand die zich dagelijks met filosofie bezighoudt’, de ander een gepromoveerd filosoof die doceert aan de VU. En vooral: de een prominent lid van de linkse kerk, de ander een vooraanstaand conservatief denker.
Precies met dit soort hokjesdenken willen Polak en Verbrugge afrekenen in Het Filosofisch Kwintet. Volgens hen overheerst het vooroordeel in het publieke debat: voor de ander iets gezegd heeft, weten we al wat we van hem moeten vinden. (‘Roem is de samenvatting van de misvattingen die over je in omloop zijn’, citeert Verbrugge vrij naar Heidegger.) En terwijl de ander praat, bedenken we alleen maar hoe we hem kunnen pareren. (‘De deelnemers doen niets anders dan hun tevoren ingenomen standpunt zeven keer herhalen, waarbij het enige wat verandert een steeds toenemende toonhoogte is’, zo karakteriseert Polak de gemiddelde Nederlandse discussie – waarvan ze er zelf ook veel heeft geleid. ‘En dat is het dan. Maar wat worden we daar nu eigenlijk wijzer van?’)
Polak was dan ook verheugd toen hoofdredacteur Marc Josten van HUMAN haar vroeg mee te werken aan een programma dat is gemodelleerd naar Das Philosophische Quartett. Het Duitse origineel staat onder leiding van de filosofen Rüdiger Safranski en Peter Sloterdijk, die samen met twee gasten telkens uitgebreid op een thema ingaan. Op advies van de Duitse eindredactie – de filosofen waaieren soms wel erg uit – verving HUMAN een van de filosofen door een moderator: Clairy Polak.
Vervolgens zocht de omroep een denker die het programma filosofische diepte kan geven. Ad Verbrugge was een logische keuze. Hij heeft zich de afgelopen jaren nadrukkelijk in het publieke debat gemengd, is vaak op tv geweest en heeft zelf ook tv-programma’s als Buitenhof helpen maken. Bovendien verzorgt hij al twee jaar voor de Vrije Universiteit ‘Filosofie op de Zuidas’: in een grand-café spreken hij en collega-filosoof Govert Buijs over een actueel thema met bekende Nederlanders uit de wetenschap, maatschappij en politiek. Bij Het Filosofisch Kwintet staat Polak en Verbrugge een soortgelijk ‘explorerend gesprek’ voor ogen. Polak: ‘Actieve politici zijn taboe, omdat hun politieke belangen in het algemeen zo overheersend zijn dat die een ongebonden meningsvorming in de weg staan.’
Dialoog
De gasten hoeven geen filosoof te zijn, als ze maar op een open wijze de filosofische dialoog willen aangaan. Dat houdt in dat ze er niet op uit moeten zijn de eigen standpunten nog eens te ventileren. Wel moeten ze, samen met Polak en Verbrugge, de veelal onderbelichte en ondoordachte vooronderstellingen in het maatschappelijk debat naar boven willen brengen. Dan zal ook blijken dat onder veel maatschappelijke discussies filosofische uitgangspunten liggen. Neem vrijheid van meningsuiting, of de scheiding tussen Kerk en Staat – we hebben vele meningen gehoord, maar de oorspronkelijke gedachten van filosofen hierover komen nauwelijks aan bod.
Verbrugge: ‘De behoefte daaraan is desalniettemin groot, mede door de maatschappelijke veranderingen van de laatste decennia. De problemen waarvoor we ons nu gesteld zien, vragen om een fundamentele politieke, economische, sociale en morele heroriëntatie. In de geschiedenis duikt op zulke momenten wel vaker de filosofie op. De dominante idealen waarop wij teruggrijpen, zoals de open dialoog, komen namelijk voor het grootste deel voort uit de traditie van de filosofie, of het nu om ons vrijheidsbegrip gaat of om ons idee van de rechtsstaat.’
Aan dat laatste thema zijn de eerste zes afleveringen gewijd. Het is ook bij uitstek een filosofisch thema: denkers als Montesquieu en Kant hebben het concept van de rechtsstaat mede ontwikkeld.
Spirituele weerbaarheid
Sluit Het Filosofisch Kwintet nu aan bij de vraag om ‘een nieuwe spirituele weerbaarheid’, waar Verbrugge het onlangs in Filosofie Magazine over had? Hij benadrukte toen – sprekend over de virtualisering van ons bestaan – dat het in onze door zappen en copypasten gekenmerkte cultuur nodig is ‘aandacht en concentratie te cultiveren’. ‘Je kunt verschillende attitudes aannemen tegenover de postmoderne gevirtualiseerde consumptiemaatschappij’, antwoordt Verbrugge. ‘Je kunt je afsluiten en in een hutje op de hei gaan wonen. Je kunt ook jezelf met de postmoderne werkelijkheid confronteren en van binnenuit naar mogelijkheden zoeken om die te veranderen, met gebruikmaking van de middelen die daarbij horen. In mijn inzet voor ons onderwijs, maar ook in mijn bijdrage aan dit programma kies ik nadrukkelijk voor die tweede attitude.’
Dat kan het verwijt van moralisme oproepen – een verwijt dat zowel Verbrugge als Polak toch al vaak over zich heen krijgt. Maar beiden vinden een bepaalde morele stellingname geen probleem in een debat, zolang die maar geen open houding tegengaat of neerkomt op gratuit afgeven op andermans gedrag. Polak: ‘Ik toets doorlopend mijn eigen gedrag aan mijn eigen normen en waarden. Zo probeer ik ook bij anderen hun gedrag te toetsen aan wat zij zeggen dat hun normen en waarden zijn.’
Verbrugge: ‘Dat verwijt van moralisme gaat implicietalweer uit van een bepaalde moraal, een echter die vaak impliciet blijft of valselijk als neutraal gepresenteerd wordt.’ Misschien is dat wel vooral dat nadrukkelijk expliciteren van normen en waarden dat Het Filosofish Kwintet filosofisch maakt. ‘Zodra we het over recht, politiek, economie of welke maatschappelijke institutie dan ook hebben’, stelt Verbrugge, ‘is er noodzakelijkerwijs altijd al een bepaalde moraal voorondersteld. Zonder een gemeenschappelijk idee van goed en slecht is er überhaupt geen samenleving mogelijk en verliest ons eigen leven zijn richting en betekenis. Het einde van de verzuiling en de ontideologisering zorgen voor een toenemende behoefte aan reflectie vanuit de filosofie. Dat verklaart ook de opkomst van de filosofie in de populaire media, en de Maand van de Filosofie, de Filosofie Nacht en Filosofie Magazine – wat nog ontbrak was een filosofisch tv-programma zoals wij dat in gedachten hebben.’
Dat komt er nu, op zondag. Op de dag waarop het verzuilde Nederland naar de kerk ging, kan het ontzuilde Nederland op de televisie naar filosofie kijken…
‘Dat is toeval’, zegt Polak.
Het Filosofisch Kwintet
(HUMAN (Humanistische Omroep))
V.a. 19 juni zes zondagen van 12.10-13.10 uur
Nederland 1
www.filosofischkwintet.tv
