Hebt u zich weleens afgevraagd in welke richting de tijd gaat? Een rare vraag, dat geef ik toe. Maar teken eens een tijdlijn – die horizontale lijn waarop we een streepje zetten op de plek die we het heden noemen. Links daarvan is dan het verleden en rechts de toekomst. Aangezien we van links naar rechts lezen, gaat de tijd in die tekening van het verleden via het heden naar de toekomst.
Maar ook los van zo’n voorstellingswijze herkennen we die richting. We zijn immers in het verleden geworden wie we zijn. Het verleden moet dus ‘eerder’ zijn dan het heden, en de toekomst is ‘later’, omdat die nog moet komen. Op basis van onze ervaringen in het verleden maken we onze plannen voor de toekomst. Mijn rare vraag lijkt dus zelfs volstrekt onzinnig: het spreekt toch voor zich dat de tijd van het verleden via het heden naar de toekomst gaat?
Toch niet. De volgorde kan ook omgedraaid worden. Want moet iets niet eerst kunnen gebeuren, voordat het daadwerkelijk gebeurt? En moet het niet eerst gebeuren voordat het gebeurd kan zijn? Eerst wil je een boek gaan lezen, dan lees je het en daarna heb je het gelezen. De toekomstige gebeurtenis gaat dus vooraf aan de tegenwoordige, en pas daarna kan ze voorbij zijn. De tijd gaat in deze voorstellingswijze van de toekomst via het heden naar het verleden.
Ik heb het hier over de tijd als een existentiële categorie – niet de tijd van de natuurkunde, maar die van de filosofische psychologie. Die tijd kan blijkbaar in beide richtingen gaan; dat kunnen we ons voorstellen en dat kunnen we zo ervaren.
Ervaringen zijn interpretaties, en interpretaties maken onze werkelijkheid. We interpreteren de tijd op verschillende manieren. Soms lezen we de tijd van links naar rechts; dan leren we van onze ervaringen en maken we plannen voor onze toekomst. Maar daarmee maken we onszelf ook tot het product van het verleden en leggen we in onze agenda zelfs de toekomst vast. Het kan daarom verfrissend zijn om zo nu en dan ook eens van rechts naar links te lezen. Dat wil zeggen: te leven vanuit een toekomst die nog open is en met het besef dat de mogelijkheid voorafgaat aan de werkelijkheid. Dan blijkt dat zelfs wat al gebeurd is nog kan veranderen.
