Moreel dilemma: mogen webwinkels onzin verkopen?

Wie op bol.com op zoek gaat naar het boek Zwarte zalf: genezing van borst- en huidkanker in de 21ste eeuw ziet een disclaimer van de webwinkel op het scherm: ‘Bol.com verkoopt miljoenen boeken. Als bol.com staan we niet achter alle boeken, in het bijzonder als ze schadelijk zijn of mensen kwetsen. We beschouwen het echter als een groter gevaar om te gaan bepalen welke informatie Nederlanders en Belgen tot zich mogen nemen; daarmee ondermijnen we het vrije woord en de democratie.’ Vanwaar die disclaimer? De verkoop van zwarte zalf, een medicijn uit het alternatieve circuit, is in Nederland verboden. Niet alleen wordt de werkzaamheid van het goedje door medici niet onderschreven, maar het gebruik ervan kan ook ernstige brandwonden veroorzaken. Bol.com verkoopt het spul zelf echter niet, alleen een boek erover – en dát mag wel. Dat vindt althans de webwinkel. Weegt het vrije woord inderdaad zwaarder dan de risico’s van kwakzalverij?  

Het is je eigen verantwoordelijkheid in welke boeken je je neus steekt, redeneert bol.com. Lezers moeten zelf kunnen bepalen welke informatie ze tot zich nemen; uitgevers moeten vrij zijn te beschikken over wat ze uitgeven. Wat als bol.com daar beperkingen aan zou stellen? Voor je het weet doet de webwinkel ook Vijftig tinten grijs en Blauwe maandagen in de boekenban. 
Wie is bol.com om te bepalen welke boeken wij mogen lezen? Dat een commercieel platform bepaalt welke boeken in de ban worden gedaan, is hoogst ondemocratisch. 

Bol.com verschuilt zich achter de vrijheid van informatie om zijn eigen verantwoordelijkheid te ontlopen en die af te wentelen op die van de klant. Die tactiek doet denken aan de slogan van de Amerikaanse wapenlobby: ‘Guns don’t kill people; people do.’ Natuurlijk, wat mensen doen met de producten die ze aanschaffen, dat heeft bol.com niet in de hand. Maar het bedrijf heeft wel degelijk invloed op de producten die klanten in huis halen, en de risico’s die ermee samenhangen. Sterker nog: bol.com is een van de invloedrijkste spelers in de verkoop van Nederlandstalige boeken. Het heeft geen monopolie op boekverkoop – van volledige censuur zou dan ook geen sprake zijn wanneer het foute boeken in de ban deed –, maar wel een grote hand in het gemak waarmee boeken verkrijgbaar zijn. Die invloed brengt verantwoordelijkheid met zich mee. 

Zulke verantwoordelijkheid is des te pregnanter in ons huidige informatietijdperk, waar ontzettend veel informatie ¬– en desinformatie – online toegankelijk is, gefaciliteerd door grote platformen die deze informatie beschikbaar stellen. Gewild of ongewild verwerven de grote platformen die producten aanbieden en informatie beschikbaar stellen daarmee ook een publieke taak als gatekeeper. Zij zijn de poortwachters van onze huidige informatiemaatschappij. Dat bol.com allerlei aanbieders verbindt, en bijgevolg nauwelijks in de gaten lijkt te hebben welke producten het zelf precies verkoopt, maakt de taak van poortwachter er niet makkelijker op. Maar hoe lastig die taak is, hangt er ook van af hoeveel middelen het bedrijf bereid is om daarin te steken. Je zou ook kunnen redeneren: grote platformen zijn bij machte om serieus te investeren in een gedegen controle van de producten die ze aanbieden. Dat is een investering die ze, moreel gezien, zouden moeten doen.

In beginsel snijdt de disclaimer van bol.com enig hout. Het belang van het vrije woord en het belang om geen schade te berokkenen staan vaak met elkaar op gespannen voet. Zulke belangen moeten tegen elkaar worden afgewogen, en dat kan soms lastige dilemma’s opleveren. Maar is er van zo’n lastig dilemma werkelijk sprake bij de verkoop van Zwarte zalf? Hier lijkt de afweging vrij helder: er is geen duidelijk maatschappelijk belang gediend bij de verspreiding van informatie, terwijl er wel sprake is van een duidelijk gevaar: de inhoud van het boek berust op kwakzalverij, met aanzienlijke kans op medisch schadelijke gevolgen. Ook al is het niet verboden zo’n boek aan te bieden, moreel laakbaar is het wel. Het zou een bedrijf daarom sieren om, zodra daar discussie over ontstaat, zich niet terug te trekken in zijn schulp, maar er actief iets aan te doen – meer dan alleen een disclaimer plaatsen.