Met bestek laat je zien dat je beschaafd bent

Vóór het mes op tafel kwam te liggen, was het vooral bekend als moordwapen. In het dagelijks leven brachten mensen elkaar om met messen. Toen het in de middeleeuwen geïntroduceerd werd als een vorm van bestek, had dat dan ook grote symbolische betekenis, zegt socioloog Mark van Ostaijen. ‘Iemand die zijn brood snijdt met een mes toont dat hij zich weet te beheersen. Eten met een mes is een manier om je beschaving te etaleren. Dat geldt eigenlijk voor alle vormen van bestek. Je laat zien: kijk, ik schrok mijn eten niet naar binnen, ik verhef mij boven mijn primaire levensbehoeften.’

Waarom zijn we ooit bestek gaan gebruiken? Dat begon met schaamte, schrijft ­socioloog Norbert Elias in Het civilisatieproces (1939). Eten met de handen maakt ze immers vies. Van Ostaijen: ‘Om dat ongemak op te heffen introduceerden we volgens Elias messen, vorken en lepels. Maar algauw ontstond er verdere verfijning, die voorbijgaat aan het directe nut van bestek. Er kwamen botermesjes, dessertvorkjes en soeplepels, en specifiek bestek voor elke gang. Wie precies weet wat je waarvoor gebruikt, laat zien dat hij de juiste smaak heeft. Dergelijke etiquette begint meestal bij de adel of de hogere cultuur en wordt vervolgens door bredere lagen van de bevolking overgenomen. Om zich toch te onderscheiden, ontwikkelt de adel nog verfijndere tafelmanieren, die weer worden overgenomen – en ga zo maar door. Distinctiedrang is de drijvende kracht van de beschaving.’

Tekst loopt door onder afbeelding

‘Tafelmanieren krijg je als kind aangeleerd. Ze worden je eerst van buitenaf opgelegd (dat noemt Norbert Elias Fremdzwang), totdat je de regels hebt ver­innerlijkt (Selbstzwang). Vervolgens leer je ze ook weer je eigen kinderen aan.’

‘Etiquette zit niet alleen in hoe we eten, maar ook in wat er op ons bord komt. Bij de Bourgondiërs werd vlees nog geheel aan tafel gesneden. Dat zorgde voor schaamte, want daarbij komen taferelen kijken die we nu in het slachthuis plaatsen. Verbergen achter de coulissen heeft een sociale functie.’

‘Wie tijdens een diner met zijn handen eet wordt als barbaar gezien, maar als je op een festival bij een puntzak friet om mes en vork vraagt, ben jij juist degene die achterlijk is. Beschaving vraagt om kennis van het juiste gedrag op de juiste plaats.’

‘Het civilisatieproces gaat over van alles, van disciplinering en riddercultuur tot rochelen in het openbaar. Telkens blijkt de drijfveer: mensen willen niet buiten de norm vallen, niet de idioot zijn. En dat betekent niet alleen netjes met bestek eten, maar bijvoorbeeld ook niet je neus snuiten met het tafellaken, schrijft Elias.’