Toen mensen in de negentiende eeuw voor het eerst de trein namen, kregen ze last van klachten als duizeligheid, desoriëntatie en zenuwziekte. Een aantal decennia later waren de treinziekten verdwenen. Waren ze dus verzonnen? Zeker niet, zegt filosoof en cultureel antropoloog Petran Kockelkoren. ‘Onze zintuigen werken niet in alle werelddelen en in alle tijden hetzelfde. Hoe we kijken, horen en ruiken is historisch bepaald. Techniek speelt daarbij een cruciale rol: nieuwe techniek verandert onze manier van waarnemen. Zo kijken we vanuit een trein anders naar de wereld dan te voet. Voor negentiende-eeuwers die voor het eerst de trein namen was dat wennen. Mensen moesten de nieuwe techniek inlijven – hun zintuigen moesten zich als het ware opnieuw instellen. Toen ze eenmaal gewend waren, verdwenen de treinziektes.’
Vóór de trein waren mensen in Europa gewend om te kijken vanuit het centraal perspectief, afkomstig uit de schilderkunst. Daarbij wordt een beeld gecreeërd vanuit het standpunt van de waarnemer, met een verdwijnpunt op ooghoogte. ‘Het centraal perspectief zet de zintuigen stil,’ zegt Kockelkoren. ‘Maar toen kwam de trein, waarin je een heel andere ervaring hebt als je buiten kijkt. Wat dichtbij is flitst voorbij, wat verder af is lijkt trager te verschuiven. Mensen moesten een “panoramische blik” aanleren, met een langgerekte horizon zonder verdwijnpunt, om hun indrukken weer te kunnen interpreteren.’
Tekst loopt door onder afbeelding

Wagon
‘Er was vroeger een kermisattractie waarin een treinreis werd gesimuleerd. Mensen zaten in een stilstaande wagon, terwijl buiten geschilderde panoramadoeken werden afgerold, het onderste doek snel, het bovenste langzamer. Kunstenaars spelen een belangrijke rol in het normaliseren van onthutsende zintuiglijke ervaringen zoals een treinreis.’
Locomotief
‘De trein is een bron van verhalen en beelden. Door bijvoorbeeld krimi’s die in treinen spelen of schilderijen van locomotieven die stoomwolken uitbraken, probeerden mensen hun nieuwe ervaringen met de trein betekenis te geven.’
Capsule
‘Waren de eerste treinen nog vaak open wagons, nu merken we in hogesnelheidslijnen weinig meer van de buitenwereld. Zo wordt de trein een plaats waar je even van de tijd ontheven bent. Je bent niet meer waar je vandaan komt, je bent nog niet waar je naartoe gaat.’
Natuur
‘Niet alleen de trein, maar ook lucht- en ruimtevaart heeft onze waarneming veranderd. Door de ruimtevaart zijn we de aarde gaan zien als een kwetsbaar bolletje, wat heeft bijgedragen aan een hernieuwd ecologisch besef. Zo kunnen nieuwe technieken bijdragen aan een beter begrip van de natuur.’