Hoe je door te spelen het verleden beter begrijpt

Alle cultuur is geworteld in spel, schreef Johan Huizinga in 1938. Daar had de historicus (1872-1945) gelijk in, volgens Sybille Lammes, hoogleraar nieuwe media en digitale cultuur aan de Universiteit Leiden. Lammes is lid van de onderzoeksgroep Past ❤ Play, die mede aan de hand van het denken van Huizinga onderzoekt hoe spel bij kan dragen aan een dieper begrip van het verleden. Voor dat onderzoek wint de groep de Ammodo Science Award 2024 voor baanbrekend wetenschappelijk onderzoek, ter waarde van 800 duizend euro.

Niet alleen is cultuur ontstaan uit spel, een cultuur kan zichzelf ook alleen in stand houden als ze blijft spelen, schreef Huizinga in Homo ludens (1938). Het spel is essentieel volgens Huizinga omdat het ‘een vrije handeling’ is zonder ‘direct materieel belang’. Daarnaast kan het ‘de speler geheel in beslag nemen’. Ten derde voltrekt het zich ‘binnen een opzettelijk bepaalde tijd en ruimte’ die ‘naar bepaalde regels ordelijk verloopt’. Als vierde roept het spel gemeenschapsverbanden in het leven ‘die zich gaarne met een geheim omringen of door vermomming als anders dan de gewone wereld accentueren’.

Deze kenmerken maken voor Huizinga van het spel een vrije ruimte. Daarin kunnen de spelers rekening leren houden met anderen en hun verlies leren accepteren, experimenteren en nieuwe werelden ontdekken.

Tekst loopt door onder afbeelding

Het spel als vrije en daardoor verbindende ruimte staat ook centraal in het prijswinnende onderzoek van Past ❤ Play. ‘Past’ duidt onder meer op een vorm van cultuur die relatief weinig aandacht krijgt: publiek erfgoed, dus belangrijke gebouwen en plekken. Zo heeft de onderzoeksgroep onderzoek gedaan in de Marokkaanse stad Salé, vertelt Lammes. ‘Met middelbare scholieren hebben we via het spel Minecraft virtueel de veertiende-eeuwse stadspoort nagebouwd, om ruimte te creëren voor reflectie op het verleden. Zo ontstond er een discussie over de vraag of er wel of niet een islamitisch teken boven de poort moest komen. Sommige leerlingen vonden van wel, onder meer omdat Salé in de veertiende eeuw al een islamitische stad zou zijn. Anderen van niet, omdat er toen ook een grote joodse gemeenschap in de stad woonde.’

Laat dit onderzoek zien dat Huizinga’s spelfilosofie nog altijd actueel is? Ja, vindt de hoogleraar. ‘Het spel zorgde voor openheid en denkexperimenten. Leerlingen gingen nadenken over het feit dat er ook vroeger al verschillende soorten gemeenschappen in de stad leefden. En het leidde tot meer bewustzijn van het belang van het erfgoed zelf. Zo vroegen we de leerlingen wat ze zouden doen als ze iemand afval op straat zagen gooien. We kregen antwoorden als: “Ik zou meteen naar ze toegaan en vragen of ze voorzichtiger willen omgaan met dit belangrijke erfgoed.”’

Even tussendoor… Meer lezen over de filosofie van spel? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Maar er is ook een nee. ‘Huizinga legde het spel te vast. Zodra er geld mee verdiend kon worden, hield het voor hem op spel te zijn. Ook technologie zag hij als een bedreiging. Hij had waarschijnlijk moeite gehad met een commercieel en technologisch product als Minecraft. Daarin was hij een man van zijn tijd. Hij schreef Homo ludens omdat hij zich – terecht – zorgen maakte over het opkomende fascisme, dat hij mede verklaarde uit de corrumperende werking van commercie en technologie.’

De spelwetenschap kijkt nu genuanceerder naar technologie en geld verdienen, zegt Lammes. ‘Zo is het maar de vraag wat je “technologie” noemt: als je op straat voetbalt, maak je gebruik van een bal. En als je zoals wij de ervaring centraal stelt, kun je niet zeggen dat voetbal geen spel meer is wanneer de spelers betaald krijgen. Voor de managers verandert dat de ervaring misschien, maar voor de toeschouwers en de voetballers zelf blijft het een spel. We gebruiken nog altijd Huizinga’s idee dat spel de grondstof is voor cultuur, maar tegelijk kijken we naar de situatie, de specifieke invulling van het spel in tijd en plaats. Dat alle cultuur geworteld is in spel, wil niet zeggen dat het spel altijd en overal hetzelfde is; er kunnen juist culturele verschillen zijn.’