Zelfs als je brutaal bent, is het moeilijk om de traditie waar je uit voortkomt te negeren, zegt kunstsocioloog Voica Puscasiu. Hoe een iPod en een tapijt de rol van de geschiedenis verraden.
De iPod in dit stilleven lijkt verouderd, maar als het Roemeense communisme nu nog bestond, zou je die echt niet zomaar bij iemand thuis kunnen vinden’, zegt Voica Puscasiu, hoogleraar kunstsociologie aan de universiteit Babes-Bolyaj in Cluj-Napoca. We zitten in het atelier van de Roemeense kunstenaar Ioana Iacob, die net na de val van het communisme in 1989 opgroeide. ‘Iacobs generatie is een overgangsgeneratie’, vertelt Puscasiu. ‘De splitsing zie je terug in het schilderij iPod: de iPod staat voor een nieuwe mentaliteit waarin technologie en vermaak centraal staan. Het tapijt, daarentegen, is typisch voor Roemeense communistische appartementen. Het laat zien hoe moeilijk het is om te ontsnappen aan traditionele communistische waarden, omdat ze zo ingebed zijn in het alledaagse leven.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Welke waarden zijn dat?
‘Bepaalde familiewaarden, bijvoorbeeld. Er loopt op dit moment een petitie van de Coalitie voor de Familie, een Roemeense burgerbeweging die de familie beschouwt als de belangrijkste basis van de samenleving. De beweging wil ervoor zorgen dat de Roemeense grondwet expliciet vermeldt dat het huwelijk alleen tussen man en vrouw mag plaatsvinden. De opvoeding van kinderen tot gehoorzame burgers kan volgens hen alleen succesvol zijn in een traditioneel gezin, met een hardwerkende man en een zorgdragende vrouw aan het hoofd. Die petitie is tot nu toe door 3 miljoen mensen getekend, en staat in het nieuws bekend als een serieus initiatief.’
Iacobs atelier, dat gevuld is met Engelstalige kunstboeken, minimalistische meubels en pornografische foto’s, lijkt weinig beïnvloed door waarden van een traditioneel huishouden. Ook het schilderij iPod lijkt een slordig stilleven van moderne alledaagse intieme objecten die niets te maken hebben met de klassieke stillevens over vergankelijkheid.
Is Iacob niet juist succesvol in het breken met die traditionele waarden?
‘Er zit zeker een brutaliteit in Iacobs schilderij die anders is dan die van vrouwelijke kunstenaars uit de communistische tijd. Dit jaar wordt in het Roemeense paviljoen van de Kunstbiennale van Venetië het werk van Geta Bratescu tentoongesteld. De 19-jarige kunstenaar maakt tekeningen over het vrouwelijke lichaam. Haar werk bestaat vooral uit lieflijke, intieme en bescheiden schetsen en is compleet in lijn met het klassieke beeld van de vrouw. Iacob daarentegen schildert in iPod haar slaapkamer precies zoals die is, zonder rekening te houden met taboes: ze schetst een ongecensureerd en veel realistischer beeld van haar vrouwelijkheid. Ze kiest expres objecten waar we liever van wegkijken, maar die ook deel zijn van vrouw-zijn, zoals rondslingerend wc-papier en hulpmiddelen voor zelfbevrediging.’
‘Maar’, vervolgt Puscasiu, ‘Iacob is wél schilder. Dat op zichzelf is een behoud van traditie. Het tonen van een ongecensureerd beeld van de vrouw is iets wat veel kunstenaars in de hedendaagse kunstscene doen. Maar Iacob doet dat door middel van de schilderkunst, waaruit haar traditionele, op ambachtelijkheid gerichte opleiding blijkt. Dus ook al wil Iacob brutaal zijn en breken met het klassieke beeld van de vrouw, ze wordt nog steeds gedwongen om te werken binnen de traditie waarin ze is opgegroeid. Ze schildert omdat ze geleerd heeft zich op die manier te uiten, en omdat ze daar streng theoretisch in getraind is. Als ze nu op de kunstacademie in Nederland had gezeten, was ze misschien helemaal geen schilder geworden.’
Er valt een stilte. ‘Als je het op die manier bekijkt, heeft dit stilleven een trieste ondertoon: het laat zien dat toegang tot nieuwe kennis niet per se betekent dat je ook compleet afstand kunt nemen van de traditie die vóór jou kwam. Dat is te veel gevraagd voor één individu. De Revolutie van 1989 is daarom misschien ook minder revolutionair dan we graag willen geloven: de dominante ideeën uit het communisme bestaan na 25 jaar nog steeds.’
Wat kunnen we van dit kunstwerk leren over de mens in het algemeen?
‘Mensen zijn tegenstrijdige wezens. Niet omdat ze tegenstrijdige dingen willen, maar omdat ze niet alles zelf in de hand hebben. Zelfs als je heel graag liberale normen en waarden wilt aannemen, of als kunstenaar heel duidelijk voor ogen hebt wat je wilt maken, kun je nooit precies weten hoe iets uitpakt. Veranderen, of breken met traditie hangt nou eenmaal niet alleen van je eigen gedachten en gedrag af.’
