Het verleden een plaats geven in de toekomst

Een wanhopige vrouw neemt aan de telefoon afscheid van haar minnaar; ze wordt verlaten. Deze scène is afkomstig uit het toneelstuk La voix humaine van Jean Cocteau. Bij de repetitie van dit stuk is de voormalige Russische correspondent Raymond van den Boogaard aanwezig. Hij beschrijft in een stuk in NRC Handelsblad dat hij dan herinnerd wordt aan een moeilijk telefoongesprek dat hij ooit heeft gevoerd. Het drama doet Van den Boogaard denken aan de breuk die hij zelf 26 jaar eerder vanuit Moskou forceerde met zijn in Nederland achtergebleven vrouw.
Hij was beknopt, hard en onverschillig geweest, zo beseft hij nu. Toen hij een minuut lang slechts gesnik hoorde, hing hij op, liep naar de platenspeler waarop Keith Jarrett lag, en brak de plaat op zijn knie doormidden. Daarna is hij lange tijd weggelopen als ergens in een café of restaurant Jarretts gepingel klonk. Meer dan een kwarteeuw later waant hij zich bij het zien van de wanhopige vrouw aan de telefoon weer even de lafbek in Moskou.
Verzoenen zou niet nodig zijn als we het verleden achter ons konden laten. Als we de dingen die eerder in ons leven zijn gebeurd, met alle blunders en misstappen, echt zouden kunnen vergeten. Maar vergeten lukt meestal niet. Het verleden laat zich niet zo makkelijk wissen. Decennia na de radicale breuk wordt Van den Boogaard plotseling herinnerd aan wat zich in een eerder leven heeft afgespeeld. Dat roept alsnog, of weer, de vraag op hoe je je moet verhouden tot de drama’s van weleer.

Eerst verzoenen
Een mislukking vergeten lijkt op het eerste gezicht misschien verstandiger dan er steeds weer in schaamte op terugkijken. Wie ontevreden is met een situatie, breekt daarmee, laat deze achter zich, en begint iets nieuws. Achteromkijken, en zeker teruggaan naar de situatie zoals die was, hindert daar alleen maar bij. Wie weet wat hij wil, kijkt vooruit, en niet achterom.
Maar daar kunnen we tegenwoordig geen genoegen meer mee nemen. Dat Van den Boogaard zichzelf niet als een held ziet die, zoals de vele emigranten en kolonisten vóór hem, zijn leven in een nieuw land wilde voortzetten, zegt veel over de situatie waarin we vandaag de dag leven. Wij vinden dat je je, voor je verdergaat, eerst moet verzoenen.
Een van de redenen voor deze omslag is dat het in onze tijd aanzienlijk moeilijker is geworden om iets te vergeten. We hebben ons verleden steeds minder in eigen hand. Een enkel mailtje uit het schijnbare niets kan genoeg zijn om ons aan eerdere relaties of avonturen te herinneren. Met het huidige internet is het vrijwel uitgesloten om nog iets te wissen. Via Google kan tot in lengte van dagen worden achterhaald welke dwaze of verstandige stappen wij eerder in ons leven hebben gezet.

In deze digitale cultuur is het lastig om voor het verleden weg te lopen op het moment dat je dat wilt. Als we met ruzie bij een bedrijf zijn weggegaan, kunnen onze wapenfeiten daar tot in lengte van dagen op internet blijven circuleren. We blijven, om in internettaal te spreken, ‘gelinkt’ met allerlei gebeurtenissen uit het eerdere leven. Die links kunnen we activeren of deactiveren, maar volledig wissen van wat erachter zit, is niet mogelijk. Waardoor we altijd met het verleden te maken kunnen krijgen, en dat is niet altijd prettig.
Om ongewenste confrontaties met het verleden te voorkomen, is er in veel bedrijven en sociale netwerken een complete cultuur ontstaan om het voortijdige vertrek van medewerkers en leden zonder al te veel kleerscheuren te laten verlopen. Er zijn prachtige afscheidsrituelen tot ontwikkeling gekomen. Er wordt gezamenlijk ‘uitgegeten’ en vertrekkende personeelsleden worden tot hun dood toe op jubilea en nieuwjaarsrecepties uitgenodigd.
Iets soortgelijks heeft zich voorgedaan bij het uiteenvallen van relaties. Bij echtscheiding heeft het fenomeen van de mediatie een hoge vlucht genomen. Voor we elkaar definitief de rug toekeren, brengen we, in het bijzijn van een professionele derde, de pieken, dalen en ravijnen van de relatie in kaart. Alles om maar te accentueren dat er met wederzijdse instemming een einde aan de relatie is gekomen.
Maar werkt al dat overwegen en afscheid nemen ook? De moderne verzoeningsrituelen doen denken aan de serpentines waarmee de achterblijvers op de kade poogden het contact met de emigrant op zijn oceaanstomer nog even te verlengen. Een troost voor de achterblijvers, maar mogelijk gênant voor de vertrekker. Het opmerkelijke van veel moderne overgangsrituelen – bij ontslag, of scheiding – is dat ze wel een verzoening kunnen inluiden, maar dat ze voorlopig vooral een breukpunt markeren. Ze zorgen ervoor dat de laatste dagen voor het nieuwe begin niet ongemerkt voorbij zullen gaan, en maken er iets memorabels van. Iets wat zich vasthaakt in het geheugen.

Verleden verwerken
Hoeveel mooier zou het niet zijn als zo’n overgangsritueel, zo’n rite, meteen wordt gebruikt om de kennelijk onvermijdelijk geworden breuk om te zetten in een link? Een link die doet denken aan de links die we in digitale netwerken kennen, links die alles met alles verbinden, vrienden met vijanden, ex-klasgenoten met ex-collega’s, oude liefdes met nieuwe, familieleden uit Toronto met kennissen uit de straat, jong met oud. Via links kunnen verbintenissen weer opbloeien, of juist op een laag pitje worden gezet.
De hinderlijke spanning die we ervaren tussen het nieuwe leven en het leven voor de breuk, gaan we bij het linken niet langer uit de weg. Die is een hoofdzaak geworden die ons maakt tot wie we zijn. We zijn zelf de schakels die het heden met het verleden en de toekomst verbinden. Met die schakels componeren we een ander levensverhaal, waarin we gebeurtenissen en mensen uit het heden en het verleden verbinden.
Het leggen van dat soort links is de kern van verzoening. Dat komt niet neer op vrijblijvend excuses aanbieden. Of boete doen. Het is niet het geven van een hand, of een hug, of een schadeloosstelling. Gewoon teruggaan naar vroeger is ook niet genoeg. Verzoening betekent dat er ruimte wordt genomen om het verleden te verwerken. Je snijdt niet langer de spanning weg tussen eerder en later, maar je herkauwt gebeurtenissen of verhalen uit het verleden en de toekomstverwachtingen die we eerder hadden. Alles krijgt een andere plaats.

Hoe doen we dat, linken? Als we ontevreden zijn over een tekst die we ooit hebben opgeschreven, kunnen we er op twee manieren vanaf komen, zo schrijft de Israëlische filosoof Avishai Margalit in The Ethics of Memory: we kunnen de tekst uitwissen of doorkrassen. In het eerste geval blijft er niets van de tekst over, in het tweede blijf je zien dat er iets heeft gestaan. Margalit geeft de voorkeur aan doorkrassen als het gaat om herinneringen aan het verleden. Verzoening houdt voor hem in dat je het gebeurde niet vergeet, maar er een andere houding tegenover inneemt.
Bij werken met links betekent doorkrassen dat we de links met het verleden niet uitschakelen, maar ze van een andere betekenis voorzien; we geven ze een andere functie. Daarna passen we ze weer in in het nieuwe verhaal. Soms zullen we herinneringen op deze manier achtergelaten, soms veranderen we ze of stellen ze bij. En soms zullen er nieuwe herinneringen ontstaan, herinneringen die er in die vorm eerder niet waren. Een onbetekenende gebeurtenis waaraan je nooit meer had gedacht, kan zich onder invloed van recente veranderingen ontwikkelen tot een niet meer weg te denken sleutelscène. Stel je hebt een relatie die is ontstaan uit een vriendschap. Misschien dat in die relatie die aanvankelijke periode van vriendschap niet meer zo vers in het geheugen ligt – jullie zijn immers geen vrienden, maar geliefden. Maar na een breuk kan juist de herinnering aan deze periode voeding geven aan een nieuwe vriendschap.

Als je zo met het verleden omgaat, verlaat je min of meer het lineaire tijdsperspectief waarmee veel mensen het leven benaderen. Volgens dit perspectief is het leven als een rode draad: de ene gebeurtenis volgt op de andere, en de andere is ook niet mogelijk zonder de ene. In het voorbeeld van de verbroken relatie: er is eerst de vriendschap, dan de relatie, vervolgens de breuk en het leven na de breuk. We denken dan aan het verleden als aan iets dat voorbij is, dat is afgehandeld. Maar je kunt ook een meer ‘dynamische’ opvatting hanteren. De vriendschap uit het verleden is niet zomaar voorbij – na de breuk blijkt die juist weer van belang om vorm te geven aan een nieuwe vriendschap. De breuk maakt het mogelijk nieuwe links aan te zetten of te activeren. Of ze worden nieuw aangemaakt. Het leven is dan niet langer een verhaal met één rode draad, maar een netwerk van contacten en evenementen. Mensen en gebeurtenissen keren in zo’n netwerk steeds weer terug, ze worden niet vergeten.

Extended family
Van den Boogaards aanwezigheid bij de repetitie van La voix humaine werd verbonden met het afgebroken telefoongesprek in 1983. De tijd tussen toen en nu viel weg. Er ontstond een connectie tussen de verschillende ervaringen uit zijn leven, ze werden gelinkt. De ene ervaring werpt een nieuw licht op de andere, maar ook omgekeerd, waardoor beide een andere betekenis krijgen. Er treedt in de ervaring een verzoening op tussen het eerdere en het latere.
In een dergelijke, dynamische omgang met het verleden zoek je in het nieuwe niet alleen nieuwe elementen, maar denk je ook aan eerdere gebeurtenissen of relaties. Het oude en het nieuwe verweef je met elkaar. Een uit het oog verloren klasgenoot wordt weer je beste vriend, ex-geliefden vormen met nieuwe geliefden een extended family, een vroegere collega kom je in een nieuwe functie als vakgenoot tegen, in de armen van je nieuwe vrouw herinner je je de warmte van je eerdere lief.
Links toelaten, accepteren of aanbrengen laat soms decennia op zich wachten. Ook de verzoening duurt dan lang. Maar het kan ook sneller. Denk aan een scheiding van ouders met jonge kinderen. Die ouders moeten binnen afzienbare tijd het nieuwe en het oude verzoenen. Dat betekent niet dat ze terugkeren naar de uitgangssituatie, maar wel dat ze gedwongen worden om in de nieuwe situatie oud en nieuw te combineren. Wie een nieuwe partner met kinderen leert kennen, moet niet alleen een nieuwe houding aannemen ten opzichte van de vorige partner, maar ook van vorige relaties, vrienden, buren en familieleden van de nieuwe partner. Het hele netwerk aan relaties en verbintenissen kan aan het schuiven raken.
Het grote voordeel van een verzoening die is gebaseerd op links is dat je het verleden niet geheel achter je hoeft te laten. Het kan een onderdeel blijven van wie je bent. Je levensverhaal, hoe weinig lijn er misschien ook in zit, wordt er eerder rijker dan armer van.

Marli Huijer en Reinjan Mulder schreven samen Opnieuw beginnen. Metamorfosen in het bestaan (uitg. Nieuw Amsterdam)