God boven alles

God is niet ‘kracht, noch licht, noch leven’. Hij is meer. Over de omwegen van Dionysius de Areopagiet naar het allerhoogste. 

Het meest besproken onderwerp uit de Middeleeuwse filosofie is ongetwijfeld God. Veel grote filosofen, zoals Thomas van Aquino, besteden ruim aandacht aan het beschrijven van zijn almacht en voortreffelijkheid. Zo stellen ze bijvoorbeeld dat God de sterren in het holle van zijn hand houdt. Maar sommige auteurs kiezen een andere weg. Zij willen juist niets over het Opperwezen zeggen: ‘God verblijft immers verheven boven denkkracht en boven het zijn. Bij hem hoort geen enkel weten en geen enkel zijn, want hij is bovenwezenlijk en boven denkkracht wordt hij gekend.’

Deze mysterieuze zinnen zijn geformuleerd door een al even geheimzinnige schrijver met het pseudoniem Dionysius de Areopagiet, die vermoedelijk in de vijfde eeuw na Christus als monnik in Syrië leefde. De keuze voor deze schuilnaam is veelzeggend: ‘Dionysius’ wordt in de Bijbel genoemd als de eerste bekeerling van Paulus in Athene, van oudsher de hoofdstad van de (platoonse) filosofie. In zijn werk probeert de verder volslagen onbekende auteur dan ook het Christendom met het door hem diepgaand bewonderde Griekse denken te verbinden. 

Net als Plato en zijn volgelingen beschouwt Dionysius filosofie als een zoektocht naar het hoogste principe of de oorsprong van de hele werkelijkheid. Wie in contact komt met dit mysterie verwerft tegelijkertijd het hoogste geluk. Op die manier is Dionysius’ wijsbegeerte niet alleen theoretisch, maar ook praktisch van aard: hij wil zijn lezers helpen op het levenskunstige pad. Binnen zijn werk heeft het traktaatje Over mystieke theologie tot op de dag van vandaag een grote aantrekkingskracht uitgeoefend op filosofen en theologen. In deze tekst beschrijft Dionysius twee denkstrategieën om het goddelijke te benaderen: katafase of affirmatie en aposfase of negatie. 

Licht

Het eerste oud-Griekse begrip betekent zoveel als ‘naar de taal toe’. De filosoof die deze strategie volgt, probeert God via begrippen als ‘het Goede’, ‘Licht’ en ‘Leven’ aan te duiden. Het probleem is echter dat het Opperwezen de oorsprong van alles vormt, dus ook van deze begrippen. Omdat je de bron echter onmogelijk correct kunt vergelijken met alles wat eruit voortvloeit, neemt de wijze filosoof zijn toevlucht tot de weg van de ontkenning. Door te zeggen wat God niet is, kun je misschien een glimp van zijn mysterie tonen. Het begrip apofasis betekent dan ook: ‘weg van de taal’.

In een imposante opsomming ontzegt Dionysius aan God alle begrippen die een mens kan verzinnen, ook die traditioneel in de vroege Middeleeuwse filosofie werden gebruikt. Zo heeft de bron van alles noch ‘kracht, noch licht, noch is zij leven, noch eeuwigheid noch tijd. Zij is zelfs geen ‘waarheid’. Op het eerste gezicht lijkt het alsof deze ontkennende manier van spreken ertoe leidt dat het hoogste principe niets meer met de werkelijkheid te maken heeft. Of dat er helemaal geen waarheid bestaat, zoals postmoderne filosofen beweren. Maar schijn bedriegt. Met de uitspraak dat de bron van alle dingen geen waarheid bevat, bedoelt Dionysius namelijk niet dat zij niet waar is. Integendeel: het hoogste principe is waar, maar op een manier die dermate volmaakt is dat wij haar onmogelijk kunnen bevatten. Zo gezien heeft zij geen waarheid naar menselijke maatstaven. In lijn met deze opvatting stelt Dionysius dat de mens zijn alledaagse, beperkte kenvermogen zo veel mogelijk moet loslaten als het om God gaat. Hij noemt dit proces paradoxaal genoeg het bereiken van het niet-kennen: ‘En in hogere zin is het volmaakte niet-kennen het kennen van God boven al het kenbare.’