Home Filosoferen met kinderen Filosoferen met kinderen
Filosoferen met kinderen Opvoeding

Filosoferen met kinderen

Filosofische kinderboeken vinden de laatste jaren gretig aftrek. We vroegen Bibi Dumon Tak, Stine Jensen en Sabine Wassenberg hoe zij kinderen verleiden na te denken over filosofische vragen. En kun je met kinderen overal over filosoferen?

Door Laura Molenaar op 26 maart 2021

Filosoferen met kinderen

Filosofische kinderboeken vinden de laatste jaren gretig aftrek. We vroegen Bibi Dumon Tak, Stine Jensen en Sabine Wassenberg hoe zij kinderen verleiden na te denken over filosofische vragen. En kun je met kinderen overal over filosoferen?

Cover van 04-2021
04-2021 Filosofie magazine Lees het magazine

Dit artikel krijgt u van ons cadeau

Wilt u onbeperkt toegang tot de artikelen op Filosofie.nl? U bent al abonnee vanaf €4,99 per maand. Sluit hier een abonnement af en u heeft direct toegang.

Kinderboekenschrijfster Bibi Dumon Tak (1964) schreef voor de Maand van de Filosofie het kinderboek De eik was hier. Het was een filosofische ervaring voor haar, vertelt ze – haar eerste ‘filosofische’ kinderboek. In het boek vertelt ze het levensverhaal van de echt bestaande ‘troeteleik’, een tweehonderd jaar oude boom die in de middenberm van de A58 staat, ter hoogte van Breda. ‘Voor onderzoek ging ik naar het landgoed waar die eik vroeger stond. Het leuke van werken in opdracht is dat je op plekken komt waar je nooit bent geweest. Dat is eigenlijk met filosofie ook zo: je komt op plekken waar je hersens niet eerder zijn geweest.’

Dumon Tak wilde een tragedie schrijven. Heel dramatisch is het plot niet, maar ze wilde er wel een spanningsboog in aan­brengen: ‚De eik wordt bedreigd met kap, maar die heeft zich nog niet voltrokken‘, vat ze de verhaallijn samen, beeldbellend vanuit haar zolderkamer. ‘Sommige kinderboeken zitten vol spanning en sensatie, maar voor mij hoefde dat niet.’ Droogjes: ‘Nou is dat met een boom ook heel moeilijk.’

De boom raakt in gesprek met een Vlaamse gaai, die af en toe komt aanwaaien. Zo ontstaat een filosofische dialoog. ‘Zo’n eik staat al tweehonderd jaar vastgeroest in zichzelf, en dan komt er opeens een gaai die zegt: “Liever tien jaar gevlogen dan tweehonderd jaar stilstaan.” Ik weet zeker dat de lezer dan denkt: wat zou ik zelf eigenlijk willen?’

Belevenis

Een goed kinderboek sluit aan bij de belevingswereld van een kind, zegt Sabine Wassenberg (1981). Zij geeft filosofielessen op de basisschool en traint mensen om filosofische gesprekken met kinderen te voeren. Wassenberg schrijft het jaarlijkse Onwijs Grote Filosofie Doeboek van Filosofie Magazine. Haar verhalenbundel Philo & Sophia is net verschenen. ‘Een kind leest natuurlijk liever geen droge, cognitieve dialoog. De vraag die je jezelf bij het schrijven steeds stelt is: hoe maak ik het verhaal tot een belevenis? Hoe geef ik het onderwerp handen en voeten?’

Filosoof Stine Jensen (1972) vertrekt in haar laatste filosofieboek voor kinderen, Alles over wie ik ben (in januari verschenen), ook vanuit de concrete ervaring van een kind. Haar boek gaat over identiteit, en hoe die wordt gevormd door je omgeving. Bij je geboorte krijg je een naam die je niet zelf kunt kiezen, schrijft Jensen bijvoorbeeld. En als je je aan iemand voorstelt zeg je als eerste je naam. Zoiets maakt ieder kind natuurlijk mee. ‘Maar het blijft daar niet bij,’ zegt Jensen. ‘Ik stel grotere vragen. Waarom krijgen we eigenlijk namen? Ben jij je naam?’

Dumon Tak geeft haar boek liever niet al te nadrukkelijk het etiket ‘filosofisch’. ‘Ik wilde het er niet te dik bovenop leggen. Ik vind dat een boek voor de Maand van de Filosofie heel breed moet zijn. Bovendien beklijven verhalen beter dan een schoolboek. Het verschil tussen schoolboeken en mijn boeken is dat een schoolboek je als het ware het recept geeft voor een appeltaart, aan de hand waarvan een kind dan zelf maar een appeltaart moet zien te bakken. En als het mislukt, dan gooi je het weg. Maar ik geef ze de hele appeltaart. Als kinderen die ophebben denken ze: hm, daar wil ik wel meer van, en dan gaan ze misschien naar auteurs als Stine Jensen, die echt als filosoof schrijft. Die gaat dan samen met de kinderen zo’n taart bakken.’

‘Je moet kinderen leren niet antwoorden te geven, maar vragen te stellen’

Vroedvrouw

Stine Jensen vertelt dat ze nog wel een en ander moest leren toen ze aan haar eerste kinderboek begon. ‘Ik was van mijn boeken voor volwassenen gewend om met flink wat filosofen te strooien. “Aldus zei Aristoteles” – dat soort dingen. Maar voor kinderen werkt dat niet goed, een naam en geboortejaar noemen en dan het gedachtegoed uitleggen.’ In het begin worstelde ze daarmee, tot ze besefte dat het ook zonder al die denkers kan. In Alles over wie ik ben vind je wel namen als Beauvoir, Wittgenstein en Diogenes, maar die filosofen worden alleen aangehaald wanneer het echt iets toevoegt, zegt Jensen. ‘Daarmee hou ik het toegankelijk. Ik behandel geen ingewikkelde theorieën.’

Ook Sabine Wassenberg noemt het liefst niet te veel filosofen. ‘Het is een beetje twijfelachtig om aan een kind te vertellen wat de grote grijze mannen uit het verleden hebben gezegd. Je wilt juist laten zien dat de kinderen het zelf kunnen en hen uitdagen.’ Wassenberg vindt die autonomie heel belangrijk. ‘Denk aan de vroedvrouw waar Socrates het over heeft: jij bent er als docent of ouder alleen maar bij ter ondersteuning. Het kind mag zijn eigen waarheid en wijsheid baren. Maar daar hebben kinderen vaak een steuntje in de rug bij nodig. Dat kan een docent doen, maar dat kan ook in een boek gebeuren.’

Taboe

Zijn er ook onderwerpen waar je met kinderen niet over kunt filosoferen? Jensen: ‘Ik heb gemerkt dat sommige kinderen onderwerpen als de dood en ziekte eng vinden. Het woord “kanker” alleen al vinden ze angstaanjagend. Als filosoof kun je het er wel met kinderen over hebben, maar je moet dan wel rekening houden met hun leeftijd.’

Docent Sabine Wassenberg is het daarmee eens. ‘Je kunt het met kinderen overal over hebben. Natuurlijk niet over Spinoza’s ingewikkelde theorie over de lagen van het zijn. Maar je kunt best in lijn met Spinoza vragen: zit God in alles, of alleen in de leuke dingen?’ Zelfs zware onderwerpen als de dood en terrorisme kun je volgens Wassenberg bespreken, als je voldoende tact gebruikt. ‘Soms is het juist goed om de dood bespreekbaar te maken, zodat het geen taboe wordt. De dood maakt ook deel uit van de belevingswereld van jonge kinderen, wanneer er bijvoorbeeld een grootouder of huisdier overlijdt.’

‘Verhalen beklijven beter dan een schoolboek’

Jensen: ‘Het is belangrijk dat de leraar of ouder het gesprek goed begeleidt. Je kunt niet een vraag stellen als: “Mag je liegen?”, en dan de kinderen daar vrijuit over laten babbelen. Dan zeggen ze allemaal: “Nee, dat mag niet.” Je moet proberen een stap verder te zetten: “Maar wat als je liegt om iemand anders te beschermen?” Je moet ze echt nog even helpen.’

Vragen

Wat onderscheidt een gewoon kinderboek van een filosofisch kinderboek? Dat is een moeilijke vraag, zegt Sabine Wassenberg. ‘In principe kun je elk verhaal filosofisch maken. Zelfs in Harry Potter kun je filosofische vragen vinden. Het hangt er maar vanaf wat je daarmee doet.’

Jensen slaat desgevraagd zelf aan het filosoferen. ‘Is een kinderboek filosofisch omdat een filosoof het heeft geschreven? Omdat het filosofen behandelt? Of omdat er filosofische ideeën in staan? Er zijn zelfs puzzelboeken die ik filosofisch zou noemen.’ Even later is ze eruit. ‘Ik denk dat het er in de kern om gaat dat je kinderen leert niet antwoorden te geven, maar vragen te stellen.’

Zelf aan de slag in de week van de kinderfilosofie? Bestel hier het nieuwe Onwijs Grote Filosofie Doeboek, over de natuur en wat er van over is natuurlijk.

Week van de ­Kinderfilosofie
Voor het eerst organiseert het Centrum Kinderfilosofie Nederland de Week van de Kinderfilosofie. Van 9 t/m 17 april worden allerlei activiteiten voor kinderen georganiseerd rondom het thema ‘Natuur’. Organisator Marianne Scheeper zegt dat de tijd er rijp voor was. Zij ziet de laatste jaren een toename van filosofische kinderboeken en lesmateriaal. Tijdens de Week van de Kinderfilosofie worden buitenactiviteiten georganiseerd op 1,5 meter afstand. Kinderen maken in de buitenwereld zelf kennis met filosofie over de natuur. Er wordt ook extra aandacht besteed aan filosofie op basisscholen. Bovendien verschijnt het boekje Bomen over de natuur waarmee kinderen van de basisschoolleeftijd zelf aan het filosoferen kunnen slaan. Zie www.weekvandekinderfilosofie.nl

Alles over wie ik ben
Stine Jensen
Kluitman
128 blz. | € 19,99

Het Onwijs Grote Filosofie Doeboek
Sabine Wassenberg
Filosofie Magazine
100 blz. | € 12,99

De eik was hier
Bibi Dumon Tak
Querido
128 blz. | € 9,99