‘Een voortreffelijk karakter kiest altijd de middenweg’

Aristoteles zou de toekomst van Kit minder zorgwekkend hebben gevonden. In zijn ogen is het al een stap in de goede richting als je weet waar je heen moet, ook al weet je nog niet precies hoe. Daarentegen meent hij wel dat van alle wetenschappen, de wetenschap van het goede leven de lastigste is. Want voor de ethiek bestaat niet wat er voor fysica en metafysica wel is: een duidelijk afgebakend onderzoeksobject – de ‘zijnden’ respectievelijk het ‘zijn als zijnde’. Aristoteles was zelf een ervaren en, voor lange tijd, gewaardeerd wetenschapper. Terwijl hij al het denkbare ook daadwerkelijk onderzoekt, komt hij erachter dat de uitkomsten van de strengere wetenschappen zoals de biologie en de fysica weliswaar niet altijd eenduidige resultaten opleveren, maar van de uitkomsten kan wel gezegd worden dat ze in principe algemeengeldend zijn. Voor het goede leven is dat vanzelfsprekend lastiger. Hoe kun je voor persoonlijk geluk een algemene, dus niet-persoonlijke, maatstaf bepalen? In het bekendste en meest systematische ethische geschrift de Ethica Nicomachea komt Aristoteles, via enkele pragmatische omwegen, toch met een ‘algemene’ richtlijn voor goed gedrag: ‘Een voortreffelijk karakter kiest altijd de middenweg’.

Hoewel de uitspraak veel weg heeft van een platitude, heeft Aristoteles met ‘het midden’ beslist niet de Ikea voor ogen. De middenweg is geen middelmaat, niet het gebaande pad. Dat is juist wat ethiek tot zo’n hachelijke wetenschap maakt: de psyche en omstandigheden kúnnen niet alleen per persoon verschillen, vrijwel altijd doen ze dat ook. In je streven je handelingen op het ‘juiste midden’ uit te laten komen zijn gemoed en de toevalligheid van je wereld variabelen. Desondanks, constateert Aristoteles, er is ook altijd een constante: de functie van de mens.

Ieder levend wezen heeft een functioneel kenmerk, een typische werking die het maakt tot wat het is. Bij de plant, zou je kunnen zeggen, is dat bloeien. Voor een paard noemt Aristoteles de functionele kenmerken ‘goed in rennen, zijn ruiter dragen, en standhouden tegenover de vijand’. En voor de mens geldt dat hij verstand heeft. Dat is natuurlijk niet alles wat een mens heeft, hij heeft ook een lichaam met de daartoe behorende driften en verlangens. Maar de geest is zogezegd de kenmerkende aard van het beestje. Wil je goed handelen dan moet je dus op zoek naar de geestelijke eigenschappen die jouw karakter kenmerken, om deze, zo goed als het gaat, te realiseren.

Maar het aanleren van goed gedrag, ‘het volwassen worden’, omvat een venijnige paradox: hoe weet je wat het goede is, als je nog niet precies weet wat goed voor jou is? Simpeler, hoe zoek je iets als je niet weet hoe het eruit ziet? Voor Plato was dat nog geen probleem geweest, die veronderstelde immers het bestaan van een objectief idee van het goede, zoals ook voor het schone en het ware het geval was. Maar daar nam zijn meest kritische leerling (‘Plato is mij lief, maar de waarheid is mij liever’) geen genoegen mee. Die eeuwige Ideeën van Plato hebben wat Aristoteles betreft alleen bestaansrecht in zoverre zij een letterlijke common sense omvatten. Net zoals de idee ‘perfecte cirkel’ ontstaat door de gemiddelde zintuiglijke gewaarwording van al die onvolmaakte rondjes die we overal om ons heen zien, zo ontstaat ook een algemene opvatting van het goede. Deze afspiegeling van wat een samenleving over het algemeen goed vindt, kan helpen bij de vorming van morele deugden. Door vaak ‘het goede voorbeeld’ van ouders en politiek te volgen leren we langzaamaan de deugden die nodig zijn om je zelf uiteindelijk in het juiste midden te krijgen. De Ethica Nicomachea, opgedragen aan zijn zoon Nicomachus, is eigenlijk zelf ook zo’n voorbeeld. Maar ‘het goede voorbeeld’ kan voor ieder individu altijd alleen maar een opstapje zijn, een oefening. Het juiste midden valt immers voor ieder mens ergens anders en kan dus van niemand worden afgekeken.

Ondanks het subjectieve karakter van de ethiek blijft Aristoteles vasthoudend. Bekend om zijn precieze en systematische onderzoeksaanpak, weet hij ingenieus ons existentiële gebrek aan houvast juist tot criterium te maken voor het doen van morele keuzes. ‘In elk continue en dus oneindig deelbare grootheid’, zo stelt Aristoteles de menselijke onzekerheid mathematisch voor, ‘kan men namelijk een groter, een kleiner, of een gelijk deel onderscheiden’. We hebben dan wel geen absoluut referentiepunt, zoals bij Plato bijvoorbeeld het geval is, maar we hebben wel het verstand om onderscheid te maken tussen een teveel van dit of een te weinig van dat. Met betrekking tot onze vaak lastig tembare wensen, driften, verlangens en onvoorziene omstandigheden, is dit verstandelijk vermogen onmisbaar.

Pragmatisme heeft nooit een heldhaftige betekenis gekregen. De mens is geneigd tot absolute oplossingen en geeft daarom liever de voorkeur aan óf een dogmatische opstelling (van licht calvinisme tot strenge ascese), of juist een passieve hedonistische levenshouding (als het toeval niet te bestieren is, dan laten we het toeval ons toch bestieren). Hoe consistent deze theorieën ook overkomen, volgens Aristoteles deugen ze niet. We zijn nu eenmaal verstandige én lichamelijke wezens en dus moeten we in de eerste plaats ontvankelijk blijven voor alles wat zich aan ons voordoet – van zintuiglijke ervaringen tot allerhande zielenroerselen. Niet om je daaraan over te geven, maar om dan telkens het teveel en het tekort verstandig of ‘prudent’ (van het Griekse phronèsis) af te wegen, in overeenstemming met je eigen karakter en de omstandigheden. Een wijze beslissing is dus niet hetzelfde als een intelligente beslissing. Het voortreffelijke karakter brengt zijn eigen aard met de eigenaardigheid van de situatie in overeenstemming. De deugd valt voor Aristoteles dan dus nooit samen met de klassieke eigenschappen als durf of eerlijkheid. Moed is geen deugd, maar alleen je keuze ergens tussen moed en vrees, die kan deugen.