Een nieuwe moraal

Voor een middenweg tussen een strikt vrije wil en determinisme baseert Hamer zich op denkers als Daniel Dennett. Deze Amerikaanse filosoof erkent dat onze keuzes beïnvloed worden, maar spreekt al van een handeling uit vrije wil als deze doordacht is – rekening houdt met de consequenties ervan – en uit onze eigen overtuiging en verlangens voortkomt. Deze opvatting van de vrije wil is niet strijdig met het determinisme en wordt daarom compatibilisme genoemd.

Over de vrije wil valt filosofisch gezien veel meer te zeggen, maar dat is niet Hamers opzet; hij richt zich vooral op de onverwoestbare mythe van de strikt vrije wil. Die mythe bepaalt onze maatschappij in aanzienlijke mate. Dat zal ermee te maken hebben dat, hoewel niemand in de strikt vrije wil gelooft als een wetenschappelijk vaststaand feit, we wel de ervaring hebben dat we een bewuste keuze maken. Daarom schrijft Hamer: ‘Een mens gelooft in twee compleet aan elkaar tegengestelde opvattingen (…) Dus bestaat de vrije wil? Ja en nee. Het is een kwestie van perspectief.’

Niemand verdient ooit straf, betoogt Hamer

Een patstelling dus. Desondanks blijven we die vrije wil omarmen. We willen geloven dat een slimme of moedige keuze een uitweg uit deplorabele omstandigheden biedt; in jezelf geloven betekent in je eigen vrije wil geloven – determinisme is volstrekt demotiverend! En wat voor zin heeft de innige band met mijn geliefde indien zij en ik als marionetten naar elkaar toe zijn geschoven?

Bovendien is de vrije wil fundamenteel voor onze morele overtuigingen. En hier is het Hamer om te doen: een nieuwe moraal. Wanneer een misdadiger veroordeeld wordt, moet zijn schuld boven redelijke twijfel verheven zijn; daarover is iedereen het eens. Maar hoe kunnen we zeggen dat iemand straf verdient als we betwijfelen of iemand ooit een volstrekt vrije keuze maakt? Is het niet eerder de tragiek van een misdadiger dat hij de verleidingen van de criminaliteit niet kon weerstaan? In weerwil van de mode om steeds harder te straffen betoogt Hamer dat niemand ooit straf verdient en dat we daarom moeten stoppen met vergelden. Dat wil niet zeggen dat er dan geen strafrecht meer zal bestaan: om opvoedkundige redenen, om te voorkomen dat een misdadiger in zijn oude fout vervalt, moeten we zijn daad wel bestraffen, en soms is het ter bescherming van de maatschappij zelfs noodzakelijk iemand langdurig op te sluiten. Hamer wil dus wel straf uitdelen, maar als het ware met grote tegenzin. Dat klinkt nobel, maar je kunt je afvragen of het niet immoreel is om iemand te straffen als je echt denkt dat hij zijn misdaad onmogelijk níét kon plegen.

Zoals slechte mensen geen straf verdienen, zo verdienen goede mensen geen beloning. Een held
die iemand uit een brandend huis redt, volgt ook maar zijn natuur. Het is om pragmatische redenen
– de maatschappij vaart er wel bij – dat we goed gedrag moeten belonen, maar verdiend is het niet. Het zal duidelijk zijn dat Hamer tegen onze meritocratische samenleving is, want de gelijke uitgangspositie voor iedereen die daarin verondersteld wordt, bestaat helemaal niet. Als iemand uitblinkt door talent, dan heeft hij geluk gehad. En als hij uitblinkt zonder talent, dankzij pure wilskracht – dan is wilskracht zijn talent. Elk succes wordt hoe dan ook veroorzaakt door ‘fortuinlijke omstandigheden’.

Er valt veel tegen Hamers betoog in te brengen. Dat is ook precies de verdienste ervan. Persoonlijk lees ik liever een prikkelend boek dan een dat me onverschillig laat. Ik had wel wat moeite met de populaire toon. Je kunt ook zeggen dat het goed is dat er filosofie­boeken voor een breed publiek geschreven worden.

Waarom schurken pech hebben en helden geluk. Een nieuwe filosofie van de vrije wil
Jurriën Hamer | De Bezige Bij | 192 blz | € 20,99