‘Ons geheugen is geen net chronologisch boekje waarin we kunnen bladeren.’ De jonge Canadese kunstenaar Hana Kujawa zoekt uit waarom het zo moeilijk is om onszelf te begrijpen.
Tekst loopt door onder afbeelding
Beeld: Hana Kujawa
Uitwisseling naar Parijs: De halve koffer is medicatie.’ Dit is een van de autobiografische zinnen in het werk The Hair of an Adult Woman Grows 13cm Per Annum van de pas afgestudeerde Canadese kunstenaar Hana Kujawa. Ze vertelt in dit werk hoe het is om een jonge kunstenaar te zijn die lijdt aan epilepsie, en hoe ze als jong persoon zichzelf probeert te begrijpen.
‘Als je de kamer in loopt, is het eerste wat je van dit kunstwerk ziet een muur vol warrig haar’, zegt Cissie Fu, die als kunstenaar en filosoof onder andere op Harvard en Oxford heeft gewerkt. ‘Maar in plaats van naar het haar te kijken, kreeg ik meteen de neiging om er dichter naartoe te gaan en de tekst naast het haar te lezen. Dat is typisch voor de mens: we zijn geneigd om als eerste op de dingen te letten die we kennen en begrijpen’. Het kunstwerk van Kujawa moet je volgens Fu net zo benaderen als iemand die je net leert kennen. ‘Je moet echt rondlopen en eerst van dichtbij en dan weer van veraf kijken om het verhaal dat Kujawa probeert te vertellen vanuit de verschillende onderdelen te zien en te begrijpen.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Alledaagse mijlpalen
Kujawa fotografeerde haar eigen haar en vergrootte de foto uit tot anderhalve meter. In het werk gebruikt ze het als een persoonlijke tijdlijn. Bij verschillende lengtes heeft ze mijlpalen gezet: voor het grootste deel triviale, autobiografische momenten uit haar leven, zoals ‘Vader vult belastingpapieren in’. ‘Hierbij wordt het duidelijk dat je het werk op verschillende manieren kunt lezen. Is haar verhuizing naar Vancouver het begin van het persoonlijke verhaal dat Kujawa ons wil vertellen, omdat dat het onderste plukje is? Of moeten we bovenaan beginnen met lezen, zoals we meestal doen?’
Waarom kiest ze uitgerekend deze triviale, autobiografische momenten?
‘Dit zijn keuzes die Kujawa zelf heeft gemaakt, en die wij allemaal maken. Als we praten over onszelf, kiezen we altijd wat we wel en niet over onszelf vertellen. Dat zegt veel over wat belangrijk is voor ons, en over welke kennis we de moeite waard vinden – omdat het waar is, of omdat we graag ergens in willen geloven, bijvoorbeeld.’
Toch zijn we niet helemaal vrij in het vertellen van ons levensverhaal. ‘De autobiografische stukjes die Kujawa hier neerzet, hebben ook te maken met wat ze zich überhaupt herinnert’, lacht Fu. ‘Ons geheugen is namelijk geen net, chronologisch boekje waarin we kunnen bladeren. Sommige kleine momenten staan ons heel scherp voor de geest, terwijl we andere dingen volkomen vergeten. In Kujawa’s geval worstelt ze nog meer met haar persoonlijke verhaal dan wij, omdat ze door haar epilepsie last heeft van geheugenverlies.’
Warrig
Hoe onmogelijk het is om een mooi, logisch geheel te maken van losse persoonlijke ervaringen komt ook terug in het warrige haar. ‘Net als het haar, dat alle kanten op staat, verschillende diktes heeft, beweegt en groeit, is het ook met ons eigen levensverhaal, en de manier waarop we naar onszelf kijken. Het is warrig en moeilijk te ordenen, zelfs als je dat probeert.’
Toch proberen we ons levensverhaal vaak te ordenen en te begrijpen. ‘De vragen waar Socrates zich druk om maakte en waar Kujawa zich druk om maakt zijn niet zoveel veranderd. Wie ben ik? Wat weet ik? Maar de vorm waarin we die vragen proberen te beantwoorden is wel heel anders.’ In plaats van een autobiografie te schrijven, heeft Hana een autobiografische installatie gemaakt. ‘Dit roept filosofische vragen op over wat kennis is. De autobiografische installatie van Kujawa is niet alleen kunst, maar kan ook als een filosofisch onderzoek naar het zelf worden gezien. Maar dan in een andere vorm.’
Een autobiografische installatie is voor veel mensen veel moeilijker te bevatten dan een geschreven autobiografie. ‘Kunststudenten worden er tegenwoordig nog meer dan vroeger in getraind om in hun werk meerdere betekenissen open te laten, en het speculeren aan de kijker over te laten.’ Ook dit verhaal van Kujawa heeft niet één vaste betekenis, maar dat is volgens Fu juist de kracht ervan. ‘In een pluralistische wereld is kunst noodzakelijk, omdat die je leert dat er niet één juiste manier is om naar vragen en mensen te kijken.’
