De raad van bestuur van een groot bedrijf in de Rotterdamse haven had zich door de directeur personeelszaken laten verleiden tot een socratisch gesprek. Ter introductie vertelde ik dat het ging om ‘langzaam denken’. Onmiddellijk werd ik geïnterrumpeerd door de voorzitter, een gezette man met een rood hoofd en een cholerische blik. ‘Daar houden wij niet van in Rotterdam!’ Ik schrok, het klonk als: ‘Wat heb je aan dat softe intellectuele gedoe in een omgeving van “geen woorden maar daden”?’ Dezelfde man probeerde een half uur later met een nog roder hoofd onder woorden te brengen wat in zijn bedrijf moest worden verstaan onder ‘een gezonde werkomgeving.’ Langzaam denken, je ontkomt er niet aan.
Hannah Arendt heeft het verschil tussen de twee manieren van denken scherp geanalyseerd. Instrumentele rationaliteit is gericht op het vinden van de beste middelen om een gegeven doel te bereiken. Het is uitvoerend denken: snel, efficiënt. Daar staat een vorm van denken tegenover die ze substantiële rationaliteit noemt. Die gaat over wat de juiste doelen zijn, welke waarden en principes richtinggevend zijn. Dit is het denken van degenen die de lijnen uitzetten, het kader bepalen, iets nieuws beginnen. Het is traag, diepgravend, gericht op ‘beginselen’: datgene waar het om begonnen is. Een leider (archon, princeps) is iemand die weet waar het om begonnen is, die de beginselen (archai, principia) kent.
De voorzitter bleek niet goed in staat zijn eigen beginselen te formuleren. De raad als geheel evenmin. Ze hadden veel daden maar weinig woorden, laat staan zoiets als een cultuur van reflectie. Is die wel nodig in een organisatie van doeners, kun je je afvragen. Ik denk het wel. Zonder praten, overleg en gezamenlijk nadenken gaat het nergens goed.
Kun je ook op de werkvloer filosofische gesprekken voeren? Ja. Ik heb jarenlang gewerkt met thuiszorgmedewerkers. Typische doeners, met een groot hart, weinig status en wars van intellectueel gedoe. Aanvankelijk leek het of ze schrik hadden van gesprekken, alsof er iets van ze verwacht werd dat ze helemaal niet konden. Tot ze merkten dat het gewoon over hun vak ging, hun dagelijks werk. Kwesties als tillen, ramen lappen, wat je wel en niet in huis doet, bleken aanleiding te zijn tot professionele reflecties over de beginselen van hun werk. In het begin moesten ze wennen aan een gestructureerde vorm van praten, in plaats van in het wilde weg door elkaar praten. Maar vervolgens werden hun beroepstrots en gevoel van eigenwaarde er zeer door versterkt.
Ben je zelf in staat jouw beginselen te benoemen? Weet je waar het jou om begonnen is, in je leven of je werk? Lastige vragen, maar er staat een prijs op. Het gaat om het verschil tussen je leven leiden of geleid worden, waarbij je speelbal bent van andermans ideeën of van het lot. Dus wat voor keuze heb je?
Praten we om iets te zeggen of zeggen we iets om te praten? Hoofdredacteur Coen Simon gaat met Jos Kessels in gesprek over het gesprek in de nieuwe podcast Filosofie is makkelijker als je denkt. Beluister hem op Spotify, Apple Podcasts of Podimo.
