Volgens mensenrechtenorganisaties gaat het om vermoedelijk 6.500 overleden arbeidsmigranten: gastarbeiders uit arme landen in Zuid-Azië en Afrika die in extreme hitte en onder erbarmelijke omstandigheden bouwen aan de stadions en infrastructuur voor het WK voetbal in 2022. Er klinkt om die reden steeds meer kritiek over deelname van het Nederlands elftal indien Oranje zich plaatst.
Sportfilosoof Sandra Meeuwsen vindt het voorbijgaan aan alle moraal om deel te nemen aan een voetbalevenement met vele doden in de voorbereiding en opbouw. Duizenden omgekomen arbeiders is niet meer een normale collateral damage maar een morele systeemfout in de opbouw van het WK.
Moet de voetbalwereld zich hierover uitspreken? Een substantiële groep vindt van niet. ‘Ze reduceren de ethische kwestie tot een politiek vraagstuk tussen regeringen. Dat ontslaat alle andere betrokkenen van een eigen morele verantwoordelijkheid. Maar door deze neutraliserende houding te omarmen, handel je ook. Het is een ethische keuze, die niet vanzelfsprekend is. Je stelt jezelf daarmee buiten elke morele discussie. Dan zeg je eigenlijk: het evenement gaat koste wat het kost door, wat er ook gebeurt.’
De zienswijze dat politiek en spel twee afzonderlijke domeinen zijn, kun je ook terugvinden bij de invloedrijke historicus Johan Huizinga (1872-1945). De auteur van Homo ludens (1938) had een idealistische opvatting van spel, zegt Léon Hanssen, cultuurhistoricus aan de Tilburg University en gepromoveerd op het denken van Huizinga. ‘Hij vond dat alles wat wij cultuur noemen, voortkomt uit spel. Spel, en daarmee ook sport, is ten diepste verbonden aan het gedrag van levende wezens. Voor Huizinga was spelvreugde in de sport van groot belang, het zorgt voor vredelievendheid en gemeenschapsgevoel.’
‘Huizinga zou uitermate kritisch zijn over het WK in Qatar, waarbij duizenden mensen hun leven hebben verloren,’ zegt Hanssen. ‘Spel moet vrij zijn van geldelijke belangen. Dat staat haaks op de miljardenindustrie die de voetbalwereld is. De spelers zijn handelswaar geworden, en staan onder enorme druk om te presteren. Dat heeft niets meer te maken met het spontane autonome karakter dat hoort bij het voetbalspel.’
Boycot
De tijd dat sportbonden zich contextloos naar grote evenementen begeven lijkt voorbij. Ook de KNVB erkent de morele issues die er spelen rond het WK. De bond gaat aandacht vragen voor de arbeidsomstandigheden van arbeiders en wil op die manier het Qatarese bewind beïnvloeden.
Meeuwsen juicht dit toe: ‘Bij de KNVB is een engagerende ontwikkeling gaande. Ik vind de manier waarop ze zich nu opstellen een signaal dat er wel degelijk moreel besef zit. Tien jaar geleden was het ondenkbaar geweest dat de KNVB zich op deze manier zou hebben uitgesproken.’
Toch blijft het bij een reactie in woorden. Moet er geen daad gesteld worden? ‘Nee, je moet ook realistisch zijn, er komt geen boycot,’ zegt Meeuwsen. ‘De KNVB is totaal verstrengeld met het wereldwijde voetbalcircus. Het is vanuit hun beleving ondenkbaar dat ze zich niet conformeren aan de keuze van de FIFA. Door niet te gaan, zetten ze zichzelf buiten spel.”
‘Je kunt denken: over vier jaar weer een WK. Maar dan ga je voorbij aan de grote sportieve en economische belangen die ermee gemoeid zijn. De KNVB wordt gedragen door mensen die voetbal ademen. Net als elke nationale voetbalbond vertegenwoordigen zij miljoenen gewone mensen voor wie voetbal enorm belangrijk is. Ze zullen alles in het werk stellen om naar Qatar te kunnen.’
Geen boycot maar wel een kritische houding. De vraag is hoeveel impact dat gaat hebben. ‘Voetbalbonden zijn niet ingericht om ethische vraagstukken aan te pakken. Ik zie het niet gebeuren dat FIFA-voorzitter Infantino in een onderonsje tijdens de derde helft met de sjeik begint over mensenrechten,’ zegt Meeuwsen.
Er is vaker discussie geweest over deelname aan het WK voetbal. In 1978 was Argentinië het organiserend land. De junta van Jorge Videla voerde in die jaren een schrikbewind waarbij politieke tegenstanders werden gemarteld en vermoord. Nederland ging toch en werd verliezend finalist. Destijds gaf de KNVB geen officieel statement ten aanzien van het Videla-regime.
Meeuwsen: ‘Bondscoach Frank de Boer is de sportieve leider die het voorbeeld moet geven. Hij zal zich openlijker moeten uitspreken. Ook de spelersgroep heeft de morele plicht om een positie te kiezen. Al was het niet hun idee om in Qatar te spelen, het ontslaat ze niet van de taak om hier een positie in te bepalen,’ zegt Meeuwsen.
Het Nederlands elftal heeft tijdens de WK kwalificatie tegen Letland inmiddels een statement gemaakt, ze hebben voorafgaand aan de wedstrijd een shirt met de tekst ‘football supports change’. Een voorzichtige verwijzing naar mensenrechten. Zoals eerder al de Noorse en Duitse voetballers hebben al een dergelijk statement maakten.
Kan ook van de individuele spelers een eigen statement worden verwacht? Dat is maar de vraag, zegt Meeuwsen. Aanvoerder Georginio Wijnaldum die zegt van het veld te stappen bij racisme, kreeg tijdens een persmoment de vraag wat hij nu concreet tegen Qatar gaat doen. Wijnaldum reageerde geprikkeld op de vraag. ‘Ik snap de irritatie van Wijnaldum, zegt Meeuwsen. “De journalist gebruikte een drogredenering en suggereerde, je bent wel tegen racisme maar niet tegen omgekomen arbeiders. Dat is een ander vraagstuk dat niet rechtstreeks aan zijn persoon verbonden is. Tegelijkertijd was de uitbarsting van de Wijnaldum ook een teken van onmacht. Dit illustreert de eigen handelingsverlegenheid met dit vraagstuk. Een individueel statement staat haaks op de teameenheid die hoort bij een succesvol WK.’
‘Ik kijk kritisch aan naar een elftal dat statement maakt op een T-shirt maar zich wel wil kwalificeren voor het evenement. Op die manier veeg je misschien alleen maar je eigen straatje schoon naar een bezoedeld WK,’ zegt Hanssen.
‘De enige vraag die je moet beantwoorden is of je überhaupt naar Qatar moet afreizen. Het is niet alleen maar de wedstrijd zelf, er gaat een assortiment van handelingen aan vooraf. Zodra je op het vliegveld het land binnenkomt, je paspoort toont en vragen beantwoordt, conformeer je je eigenlijk al aan het regime. Daarom heb ik bewondering voor individuele sporters die om principiële redenen niet gaan. Op een gegeven moment moet je ook in staat zijn om nee te zeggen tegen meedoen aan bepaalde evenementen. Dat is niet alleen een collectieve afweging voor een bond of een team. Dat kan een speler ook alleen beslissen.’
Meeuwsen vindt het positief dat de discussie zaken op scherp zet. ‘De verontwaardiging zoals die zich nu heeft gemanifesteerd is heviger dan die rondom eerdere grootschalige evenementen. Ik denk dat er echt nog verrassingen komen in de aanloop naar het WK. Ook thuis op de bank zijn we machtig. We kunnen massaal besluiten om niet te gaan kijken.’
