Dit artikel is exclusief voor abonnees
'Spinoza probeert mee te gaan met het wetenschappelijke denken, dat in zijn tijd een razendsnelle ontwikkeling doormaakt. Tegelijkertijd houdt hij vast aan de klassieke uitgangspunten van de filosofie om tot alomvattende en samenhangende kennis van de werkelijkheid te komen die normatief is voor het eigen leven. De vraag die hij stelt, geldt nog steeds: hoe moeten we leven in een wereld die wordt beheerst door techniek en wetenschap en waar tradities niet langer vanzelfsprekend zijn? Volgens Spinoza is de mens volledig onderworpen aan de onveranderlijke wetten van de natuur, waartoe bijvoorbeeld ook de hartstochten behoren. Maar hij vertelt de lezer ook hoe hij in die wereld vrij kan zijn: door je je niet passief te laten meeslepen door hartstochten, wat niet wil zeggen dat je ze – stoïcijns – moet bedwingen. Het hoogste goed ligt in de rede, in een nauwkeurig inzicht in de wereld en onze plaats daarin.'
Hoe staat Spinoza in de Nederlandse traditie?
'Vooral buiten de universiteiten heeft Spinoza eeuwenlang een grote rol gespeeld. In de zeventiende eeuw werd hij vereerd door een groep predikanten. Zij zochten naar argumenten voor hun overtuiging dat wij gelukkig kunnen worden door in overeenstemming met de rede te leven. Buiten deze kringen werd Spinoza gezien als een atheïst die het christendom wilde
vernietigen. In het midden van de negentiende eeuw zag men dat Spinoza's denken in overeenstemming met de natuurwetenschappen was, terwijl aan het eind van die eeuw kunstenaars zich tot hem wendden. Tussen 1920 en 1940 werd de Ethica weer een brandpunt van het Nederlands geestelijk leven. Op volksuniversiteiten werden cursussen georganiseerd waarin levensbeschouwelijke en maatschappelijke vraagstukken op basis van dit boek werden behandeld.'
Spinoza is in de ban gedaan door de Portugees-Israëlitische gemeente. Kun je hem toch een joods filosoof noemen?
'Hij zag zichzelf niet als een jood, zeker niet nadat hij in de ban was gedaan. Later is Spinoza wel opgenomen in het joodse denken. In de Encyclopaedia Judaica wordt Spinoza onder het lemma 'joodse filosofie' behandeld, overigens met de aantekening dat deze 'eerste moderne filosoof', buiten 'de hoofdstroming van de joodse filosofische traditie staat'. Volgens Ze'ev Levy, emeritus hoogleraar wijsbegeerte in Haifa, is hij echter nog steeds een 'persona non grata' in het joodse geestesleven. De filosoof Levinas noemt Spinoza's filosofie een verraad aan het joodse gedachtegoed.'
Waarom een nieuwe vertaling?
'Mijn uitgangspunt is dat Spinoza in een traditie staat die in de loop van de Middeleeuwen is ontwikkeld en steeds is veranderd. Hij gebruikt begrippen die afkomstig zijn uit de scholastiek, die niet zozeer een verkapte vorm van theologie was, maar eerder een begrippenapparaat en een methode die zich op basis van het denken van Aristoteles hebben ontwikkeld. Ik laat die scholastieke termen staan om het technisch karakter van zijn filosofie tot uitdrukking te brengen. Substantie bijvoorbeeld is een cruciaal begrip bij Spinoza en betekent “iets wat in zichzelf bestaat”. Dat is traditioneel, maar hij voegt eraan toe “iets wat door zichzelf begrepen wordt”. Uiteindelijk komt hij uit bij God, die de enige substantie is. De bestaande vertaling uit 1915 kiest meestal voor Nederlandse termen. Dan verlies je het zicht op het debat dat Spinoza met tijdgenoten voert.'
Ethica, door Benedictus de Spinoza, vert. en inl. Henri Krop, uitg. Prometheus/Bert Bakker, Amsterdam 2002, 629 blz., € 41,95
