Zijn bergen majestueuze natuurverschijnselen of eerder de pokken op het gezicht van de wereld? Sandra Shapshay over hoe ons wereldbeeld onze blik op kunst bepaalt.
Voor Frederic Church was 1859 een lucratief jaar. De Amerikaanse landschapschilder trok door de Verenigde Staten met zijn nieuwe schilderij The Heart of the Andes. Voor 25 cent mocht je het zien en het publiek kwam in groten getale opdagen. Nadat je een donkere kamer was binnengegaan, ging het grote licht aan, rolden de gordijnen opzij en werd het doek van maar liefst 3 meter breed en 1.70 meter hoog onthuld. Er werd aangeraden toneelkijkers mee te nemen om alle details goed te kunnen bekijken.
Volgens filosoof Sandra Shapshay, verbonden aan de Universiteit van Indiana in de Verenigde Staten, was Church geïnspireerd door de ontdekkingsreiziger Alexander von Humboldt. ‘Humboldt had zelf vijf jaar door Zuid-Amerika gereisd en allerlei organismen en geologische formaties in kaart gebracht. Hij geloofde dat de ongerepte en adembenemende natuur daar een bewijs vormde voor het goddelijke in de natuur. Daarom riep hij schilders op dat landschap vast te leggen.’
Had Church zelf ook religieuze bedoelingen met dit werk?
‘Niet helemaal. Dit schilderij belichaamt eerder de spanning tussen een Humboldtiaans en Darwiniaans beeld van de natuur. Aan de ene kant toont het de natuur als een harmonieus geheel waarin God zich openbaart. Kijk maar naar die pittoreske waterval in het midden en de statige bergen in de achtergrond. En vergeet het kruis langs de kant van het weggetje niet.
Tegelijkertijd is de natuur ook een strijdtoneel, zeker als je inzoomt op de planten in de voorgrond. Het is een wirwar van wortels, takken, bladeren, draden. Eén boom hangt gevaarlijk ver over de rivier heen. Die maakt het niet lang meer. Helemaal links zien we ook een dode boom, waar allerlei beestjes en vogels nu hun huis van gemaakt hebben. Het bos loopt over van leven en daardoor is het een constante worsteling om in leven te blijven.’
Is er een verschil tussen Amerikaanse romantici als Church en zijn Europese evenkniën, zoals William Turner en Caspar Davis Friedrich?
‘Voor werk was ik onlangs een half jaar in Spanje. Hoewel ik het erg leuk vond om in Europa te zijn, had ik het gevoel dat er een tekort aan natuur was. Dat is volgens mij ook het grote verschil tussen de Amerikaanse en Europese landschapschilders uit de negentiende eeuw. De Europeanen waren geobsedeerd door het sublieme, maar ze hadden geen sublieme landschappen tot hun beschikking. Ze moesten zich tevredenstellen met historische onderwerpen zoals ruïnes, of een schip op een woeste zee. De Nieuwe Wereld bood schilders spektakel en plekken die nog echt wild waren.’
Waarom zou je niet gewoon de natuur in gaan in plaats van er op een schilderij naar te kijken?
‘Daadwerkelijk in de natuur zijn is een overweldigende ervaring. Je beweegt door een omgeving, gebruikt al je zintuigen en ervaart de natuur rechtstreeks. Bij het beschouwen van een kunstwerk daarentegen zie je een beeld waarin de kunstenaar al een bepaald idee van de natuur heeft vervat. Dat kan voor de toeschouwer heel waardevol en leerzaam zijn.
Uit The Heart of the Andes spreekt duidelijk een enorme waardering voor de grootsheid van bergen. Pre-romantische kunstenaars deelden die waardering trouwens helemaal niet. Men meende dat God de aarde als een perfecte bol geschapen had. Bergen kwamen pas later om de mens te straffen voor zijn zondes. Schrijvers verwezen toentertijd naar bergen als pokken op het gezicht van de wereld.
In dit opzicht is de omgevingskunst van bijvoorbeeld Christo en Jeanne-Claude ook interessant. Zij gebruiken de natuur zelf als deel van hun kunstwerk en dwingen de kunstbeschouwer daarmee naar buiten te gaan. Je kunt hun werk vanuit verschillende hoeken bekijken en er een eigen blik op werpen, maar ze hebben de natuur wel naar hun hand gezet.’
