Home De cultuur van de Japanse aap

De cultuur van de Japanse aap

Door Pouwel Slurink op 20 november 2012

08-2001 Filosofie Magazine Lees het magazine
Frans de Waal, Nederlands bekendste apen-observator, draagt met De aap en de shusimeester opnieuw bij aan de uitgebreide analyse van de verhouding tussen mens en dier. Verplichte literatuur met hier en daar een schoonheidsfoutje.
 

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Filosofie.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste verhalen over filosofie. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.
Log in als abonnee Geen abonnee? Bekijk de abonnementen

Frans de Waal, bekend van Chimpansee Politiek, Verzoening en Van nature goed, treedt in zijn nieuwste boek in toenemende mate zelf op de voorgrond. Behalve een vlot geschreven traktaat over de ontdekking van culturele transmissie bij dieren en de persoonlijke en culturele achtergronden die deze ontdekking mogelijk maakten, is het ook een reisverslag en een zelfportret. Een intrigerende afwisseling, die helaas wel veel doorzettingsvermogen vergt om de samenhang en eenheid van het boek te begrijpen. De kernhoofdstukken over culturele kennisoverdracht en gebruiken bij dieren komen pas na uitgebreide omleidingen langs thema’s als dierenliefde, ethologie en het behaviorisme, de fouten van de vroege Lorenz, de problemen van puriteinse Amerikanen met het seksuele gedrag van bonobo’s, enzovoort.

Zoals gewoonlijk put de Waal voortdurend uit zijn immense reservoir aan observaties van chimpansees, bonobo’s en andere apen. Hij geeft daarbij ruiterlijk toe dat de ontdekking van culturele overdracht bij makaken en chimpansees voor een belangrijk deel is gedaan door veldwaarnemers (de Waal observeert zelf kolonies in gevangenschap). Een van de belangrijkste thema’s van het boek is de prominente rol van Japanse onderzoekers, die ontdekten dat makaken op het eiland Koshima technieken van elkaar afkeken, zoals aardappels wassen of zouten, of tarwe en zand scheiden. Volgens de Waal werden de Japanse onderzoekers minder gehinderd door de valse dichotomieën tussen mens en dier, cultuur en natuur, die het westerse denken beheersen en verduisteren. Daarmee trekt de Waal een originele lus door naar het thema apencultuur waarbij ook het wetenschappelijk onderzoek van deze cultuur onderhevig is aan cultuurbepaalde vooronderstellingen. En dat zonder daarbij relativist te worden.



Ook dit boek draagt weer bij aan het de uitgebreide analyse van de verhouding mens-dier, die de Waal door zijn hele oeuvre heeft opgebouwd. Voor ieder die zich met deze verhouding bezighoudt, is het verplichte literatuur. Zijn kritiek op de gemakkelijke manier waarop het scheldwoord `antropomorf’ wordt gebruikt om ethologisch onderzoek te bagatelliseren is door het hele boek geweven. Hij redeneert bijvoorbeeld dat het nogal onwaarschijnlijk zou zijn als aan ‘mens-achtig’ gedrag bij een sterk verwante diersoort opeens volledig andere kenprocessen en psychologische mechanismen ten grondslag zouden liggen. Hij laat zien hoe onwaarschijnlijk het zou zijn als soorten met een leerfase van twaalf jaar of langer géén informatieoverdracht van generatie op generatie zouden vertonen. Hij herinnert ons eraan dat ons zelfbeeld bijna altijd refereert aan analogieën met dieren of de fanatieke ontkenning daarvan. In een van de voorbeelden laat hij zien hoe zowel Freud als Lévi-Strauss de mist in gingen omdat ze te weinig wisten van dieren en er blindelings van uitgingen dat dieren een ongeordend leven leiden, verteerd door blinde oerdrift en ontuchtige neigingen. De veel subtielere Westermarck werd lang niet zo beroemd.

Hoe indrukwekkend zijn analyses vaak ook zijn, de Waal mist hier en daar toch een zekere sociobiologische subtiliteit. Hij leunt bijvoorbeeld ter verklaring van het verzoeningsmechanisme op de theorie van het reciproque altruïsme, maar vermeldt dan niet dat de opsteller van deze theorie, Trivers, op basis van zijn overwegingen zelfbedrog en verdringing ook zeer aannemelijk acht. Ook verwerpt de Waal de theorie van een psyche met een dubbele bodem veel te snel en te arrogant als een quasi-wetenschappelijk idee te vergelijken met het UFO = ET – geloof. Terecht wijst hij op het nauwelijks verkapte ‘calvinistisch’ dualisme in sommige uitlatingen van Williams en Dawkins, maar hij gooit het kind met het badwater weg door de theorie van de zelfzuchtige genen uitsluitend als een verkeerd gekozen metafoor op te vatten. Een die uitdrukking zou geven aan een cynische, mechanicistische kijk op mens en dier.

Dat alles mag de leespret niet drukken. Vreemd dat goede ethologie in Nederland kennelijk vooral een exportproduct is -moeizaam weer geïmporteerd door een Nederlands natuur-cultuur onderzoeker, Bart Voorzanger. De Nederlandse versie is bovendien geplakt en valt snel uit elkaar. De Amerikaanse versie is degelijk en gebonden. Weer zo’n cultuurverschil.
 
De aap en de shusimeester, door Frans de Waal, uitg. Contact, Amsterdam 2001, 320 blz., ¦ 69,90/bef 1265.