Zoals iedereen ben ook ik erg blij met mijn verzameling vooroordelen. Een van mijn favorieten betreft de invloed van ideeën op de loop van de geschiedenis. Wat de Verlichting niet allemaal aangericht zou hebben, dat is met geen pen te beschrijven, hoewel velen het er wel op wagen. Zo zijn het Liberalisme, het Socialisme, het Conservatisme, het Stalinisme en zelfs de afschuwelijke Holocaust allemaal al eens aangewezen als ‘gevolgen van de Verlichting’.
Ik geloof daar niks van, net zomin als ik geloof dat de prediking van Jezus iets te maken heeft met het feit dat we in West-Europa nog nooit zo’n geweldloze maatschappij hebben gehad als de huidige. Volgens mij (vooroordeel) heeft dat alleen maar te maken met een betere verdeling van goederen en kansen. En die betere verdeling kwam niet tot stand doordat mensen nadachten over hoe je dat moet regelen – zie de analyses van Deirdre McCloskey. Want als mensen dat met nadenken tot stand zouden hebben kunnen brengen, dan zou het 10.000 jaar voor Christus al geregeld zijn.
Maar toen kwam de weerlegging. In Trouw en NRC was er veel belangstelling voor Bettina Stangneth, die een boek schreef over Het kwade denken. Zij komt met een fascinerende gedachte, die ik ook al in Hersenbeest van Marjan Slob aantrof – het zit in de lucht kennelijk. Het gaat om het idee dat een mens, als hij maar goed nadenkt, niet onvermijdelijk tot de conclusie zal komen dat hij anderen beter geen ellende kan aandoen die hij zelf ook niet zou willen doormaken. Socrates zag kwalijk handelen als een gebrek aan kennis. Jezus vergaf zijn beulen, naar verluidt zelfs tijdens de vastspijkering aan het kruis, met de smeekbede aan zijn hemelse vader: ‘Heer vergeef het hun, want ze weten niet wat ze doen.’ Maar de Markies de Sade zei: ‘Ik denk heel goed na en wil het Kwade.’ Daar sta je met Kants Imperatief en je verlichtingsideaal. Stangneth haalt langs deze weg de illusie onderuit die Hannah Arendt verkondigde over Eichmann, dat hij slechts een gedachteloos radertje was binnen een monsterlijke machine. Zij toont aan dat Eichmann een goed nadenkende massamoordenaar was. Erger nog is dat Heidegger – toch wel een van de betere nadenkers – na de oorlog verkondigde dat de massamoord op de Joden niets voorstelt naast wat Duitsland moest doormaken na 1945.
En nu begint mijn vooroordeel over de betrekkelijke irrelevantie van ideeën in de menselijke geschiedenis te wankelen. Als een flauwe poging om toch het laatste woord te hebben kan ik roepen: nou ja, dat aanbeden menselijke nadenken van jullie levert wel precies evenveel geluk als ellende op.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
