Alt-right in de bioscoopzaal

Bioscoopbezoekers gaan massaal naar avonturenfilms uit de oude Star Wars-serie, naar de zoveelste film over een superheld uit de succesvolle Marvel-stal of naar een nieuwe uitgave van Disney-klassiekers, zoals The Lion King. Mediawetenschapper Hassler-Forest (Universiteit Utrecht) ziet daarin een duidelijk teken van de tijd.

Zijn nostalgische films typisch voor onze tijd? 
‛De media-industrie heeft altijd al ingespeeld op nostalgische gevoelens, maar de mate waarin verschilt. In periodes waarin er een conservatieve politiek heerst, zie je meer nostalgische cultuur. In de jaren vijftig was er veel nostalgie naar de jaren twintig en dertig. In de jaren tachtig zag je onder de conservatieve Reagan een hang naar de jaren vijftig als gouden tijdperk waarin alle mensen hun plek kenden. En ook in de eenentwintigste eeuw zie je al een tijdje een verlangen naar oudere periodes.’

‛Films met vrouwen in de hoofdrol krijgen veel kritiek van rechts’

Remakes en variaties op oude films spelen in op die trend, signaleert Hassler-Forest. Ze slaan aan bij een publiek dat goede herinneringen bewaart aan de eerdere versies, die verschenen in een tijd waarin alles nog goed was – in de herinnering van de fans, tenminste.

Hoe geven die films ons een goed gevoel?
‛Film, televisie en reclame hebben als belangrijkste functie om ons gerust te stellen. Als je naar een film gaat, wil je daar met een opgelucht en fijn gevoel uit komen. Grote films hebben daardoor vaak een conservatief karakter. Die vertellen je: er zijn problemen in de wereld, maar die kunnen we overwinnen, want de wereld is op zich goed zoals hij is. Er zijn in zulke films altijd slechteriken die iets willen veranderen aan de wereld, maar die worden gestopt door een superheld die orde, rust en regelmaat belichaamt.
Het positieve beeld van het verleden gaat gepaard met een negatief beeld van de toekomst. Sciencefiction schetst vrijwel altijd een akelige toekomstige samenleving. Angst voor de toekomst en een warme band met het verleden gaan hand in hand.’

Het verlangen naar vroeger en zorgen over de toekomst ziet u ook bij de ‘alt-right’-beweging. Hoe zit dat?
‛Een fundamenteel aspect van dergelijke rechtse bewegingen is een heel reactionaire gedachte: onze maatschappij was vroeger puur en authentiek, en is dat nu niet meer. Vroeger was Nederland nog echt Nederland, vierden we gezellig samen sinterklaas met echte Zwarte Pieten. Maar in het niet zo verre verleden is dat fout gegaan; die utopie is kapotgemaakt.’

‛In conservatieve tijden zie je meer nostalgische cultuur’

Hassler-Forest wijst op een groep jonge witte mannen die zich aangevallen voelen door feministen en zogenoemde social justice warriors, en die vinden dat deze ‛indringers’ moeten worden bestreden. Zij voelen zich aangetrokken tot nostalgische superheldenfilms, bijvoorbeeld over Batman of over leden van het superheldenteam van de Avengers (zie kader ‛Superhelden’.)

Superhelden
Een held met speciale krachten moet het opnemen tegen een slechterik die de wereld wil vernietigen: dat is de vaste kern van de superheldenfilms die de afgelopen jaren razend populair zijn. Soms heeft de held bovenmenselijke krachten, zoals Spiderman, die overal tegenop kan klimmen als een spin, of Wolverine, bij wie wonden supersnel genezen. En soms is hij ‛gewoon’ bijzonder: erg slim, sterk en/of rijk, zoals Batman.
De commercieel succesvolste film aller tijden is de superheldenfilm Avengers: Endgame (2019). Die bracht bijna 3 miljard euro op.

Ondanks de conservatieve inslag hebben superheldenfilms recent diversere casts gekregen. Zo hebben Wonder Woman (2017) en Captain Marvel (2019) vrouwelijke hoofdrollen. Black Panther (2018), met een grotendeels niet-witte cast, staat in de top-10 van meest winstgevende films ooit.

Maar filmmakers besteden tegenwoordig ook veel aandacht aan een diverse cast, en een redelijk recente superheldenfilm is Wonder Woman, met een vrouw in de hoofdrol. Hoe pakt dat uit bij het conservatieve publiek?
‛De laatste films, waarin de hoofdpersoon een vrouw is en de spelers diverser zijn, zijn sterk bekritiseerd door de alt-right-fans. In hun ogen waren de films vroeger niet politiek en gingen ze over hen, en nu zijn ze wel politiek en gaan ze niet meer over hen. Daarmee is hun iets afgenomen dat ze terug willen. Deze groep mensen is in de minderheid, maar laat zich heel duidelijk horen.’

Hoe verhouden de nieuwe vrouwelijke helden zich tot de traditionele mannelijke helden? 
‛Voorheen stonden vrouwelijke personages alleen in dienst van mannelijke personages, als trofee of met een verzorgende moederrol. Een vrouw die op zichzelf staat, dat is in onze verhaalcultuur een vrij nieuw idee.’

De mannelijke hoofdfiguren in dit soort films beschouwen zichzelf vanzelfsprekend als helden, zegt Hassler-Forest: ze offeren zich op voor het grotere geheel en zijn in dat opzicht te vergelijken met het soort mannen dat het fascisme verheerlijkte. Het alt-right-deel van het publiek bij wie dat stramien aanslaat, moet niets hebben van de vrouwen die zich naar binnen hebben gewerkt in ‛hun’ films – net zomin als ze in de echte wereld gediend zijn van vrouwen in vooraanstaande posities.

‛De superheld belichaamt orde, rust en regelmaat’

‛Voorheen waren de witte mannen de hoofdpersonen en stonden vrouwen in zekere zin in dienst van hun bestaan. Nu is dat niet meer zo, maar deze mannen willen hun centrale positie terug.’

Als die mannen er niets van moeten hebben, waarom zetten grote productiemaatschappijen dan toch in op diversiteit? 
‛Dat is simpel: het meeste geld valt te behalen bij hoogopgeleide mensen die in steden wonen. Die kunnen het zich veroorloven om veel geld aan media te besteden. Die willen hun kinderen progressiever opvoeden, en daar wordt naar gehandeld. Ze brengen dit zelf ook sterk naar voren om hun eigen imago progressief te doen lijken. Star Wars is niet plotseling een feministisch manifest geworden, maar sluit wel aan bij de waarden van het publiek waar “toevallig” het geld te halen valt.’

Star Wars
De eerste drie films van de iconische Star Wars-serie, uit de jaren zeventig en tachtig, volgen de ogenschijnlijk onbeduidende Luke Skywalker. Hij ontwikkelt zich tot held als hij de strijd aangaat met een kwaadaardig ‛galactisch’ keizerrijk.

Aan het begin van deze eeuw volgden er nieuwe films, die zich afspeelden vóór de originele trilogie en die gingen over de jeugd van de slechterik uit de eerste serie, Darth Vader.
Recent is Star Wars verkocht aan Disney, die weer nieuwe films uitbracht. Net als sommige nieuwe superheldenfilms hebben ook deze een diversere cast en kunnen vrouwen een hoofdrol spelen.