Alles stroomt

Omdat het levenswerk van Herakleitos, de ‘huilende filosoof’, in vlammen opging toen de Tempel van Artemis, een van de antieke wereldwonderen, afbrandde op 21 juli 356 v.C., hebben we alleen nog geciteerde fragmenten, samenvattingen en beschrijvingen. Vertaler Paul Claes selecteerde hieruit ongeveer 140 fragmenten die hij aan Herakleitos toeschrijft en van commentaar voorziet in ‘Alles stroomt’. Dit is daar opnieuw een kleine selectie uit. 

A22

Herakleitos bekritiseert de dichter van ‘Laat de onenigheid
tussen goden en mensen verdwijnen’ [Homeros, Ilias, 18.107].
Er zou immers geen samenhang zijn zonder tegenstelling
tussen hoog en laag en geen levend wezen zonder
tegenstelling tussen vrouw en man.

Commentaar:
Grieken zien de dichter Homeros als een leermeester, Aristoteles beschouwt hem zelfs als de eerste filosoof. Herakleitos verzet zich tegen gevestigde autoriteiten. Hier bekritiseert hij een uitspraak die de kern van de Ilias blootlegt. Achilles richt de woorden tot zijn moeder Thetis wanneer hij zijn vriend Patroklos in de strijd verloren heeft. Nadat hij zelf Hektor heeft gedood, beweent hij samen met diens vader Priamos de geliefden die ze verloren hebben. Na de bloedige oorlog is het tijd voor verzoening.

Volgens latere bronnen (Kirk, 1962: 242-243) beweerde Herakleitos dat zonder tegenstellingen alles zou verdwijnen.

Een van de bekendste citaten van Herakleitos luidt: ‘Alles stroomt. Je kan niet tweemaal in dezelfde rivier treden.’

B5

Mensen reinigen zich vergeefs van bloedschuld door zich
opnieuw met bloed te besmeuren. Dat is net als in modder
trappen om zich daarna met modder te wassen: een mens
die men zo doende zag, zou gek verklaard worden. Ze staan
ook te bidden voor godenbeelden. Dat is net als tegen een
huis staan praten zonder goed te weten wat voor wezens
goden en heroën zijn.

Commentaar:
De verlichte denker Herakleitos bekritiseert de absurditeit van traditionele rituelen en gebeden. Zijn voorganger Xenofanes nam het antropomorfisme in de traditionele godsdienst al op de korrel.

Grieken die een vrijwillige of onvrijwillige doodslag hadden begaan, konden zich van bloedschuld bevrijden door een dierenoffer te brengen en het bloed op hun handen te laten druipen. Dat is een voorbeeld van sympathetische magie, zoals die is beschreven in The Golden Bough, de antropologische studie van James Frazer.

In tegenstelling met de Perzen baden de Grieken tot beelden, die golden als het ‘huis’ (de verblijfplaats) van goden en heroën (vergoddelijkte helden). In het Athene van de klassieke tijd zou Herakleitos wellicht als godslasteraar veroordeeld zijn. Anaxagoras werd daar aangeklaagd voor atheïsme omdat hij de Zonnegod als een gloeiende steen beschreef.

Het woordenspel miainesthai, ‘zich besmeuren’ – mainesthai, ‘waanzinnig zijn’ is poëtiserend, evenals de plechtige hexameterclausule van de laatste vier woorden.

B53

Strijd is de vader van allen, de vorst van allen. De een laat hij
god worden, de ander mens; de een maakt hij slaaf, de ander
vrij.

Commentaar:
Traditioneel vertaalt men Polemos pantoon patèr als ‘Oorlog is de vader van alles’, maar de term polemos is algemener dan ‘oorlog’ en pantoon betekent hier ‘van allen’ (namelijk van goden en mensen).

De eerste zin formuleert het principe van tegenstrijdigheid (vergelijk B80) met een dubbele antropomorfe beeldspraak. Strijd wordt in archaïsche trant verpersoonlijkt tot een vader en een koning (te vergelijken met de oppergod Zeus, vader van goden en mensen). Paradoxaal wordt de vernietigende strijd als een voortbrengende vader voorgesteld.

De tweede zin formuleert het dubbele effect van de tegenstrijdigheid in twee parallelconstructies. De strijd maakt de dapper gesneuvelde soldaten tot goddelijke helden (vergelijk B24: ‘Goden en mensen eren de slachtoffers van Ares.’), maar de anderen niet; hij brengt de overwonnenen slavernij, maar de overwinnaars vrijheid. Sociale verhoudingen berusten op conflict: Marx’ klassenstrijd is niet zo veraf (al zou Herakleitos het einde ervan niet voorspeld hebben).

B110

Voor mensen is het beter niet alles te krijgen wat ze begeren.

Commentaar:
Herakleitos bekritiseert hier een populaire wens. Een aan Thales van Milete toegeschreven gezegde luidt: ‘Het heerlijkst is te krijgen wat je begeert.’ Aristoteles citeert in zijn Eudemische ethiek (1214a) een opschrift uit Delphi in de vorm van een priamel (parallelle opsomming):

Begeerte is uit den boze omdat dat bevochtiging en dus verzwakking van de geest betekent (zie B77). Ook elders kant de filosoof zich tegen overmaat (B43 en B94).