‘Te veel waarheid kunnen de meeste mensen niet aan’, zegt psychiater Aleks Korzec.
We zoeken naar een helende waarheid, zal Aleks Korzec in de loop van ons gesprek zeggen. Zelfkennis is zo’n helende waarheid, zegt de psychiater, die is gespecialiseerd in de behandeling van verslavingen – en verslaafd kunnen we aan vele dingen zijn: alcohol, drugs, overeten maar ook gamen of je e-mail checken. ‘Mensen weten vaak niet dat ze verslaafd zijn en blijven die dingen doen zonder te beseffen dat dat ten koste gaat van henzelf of hun relaties.’
Kennis van onze neigingen en gevoelens kan een ‘herhalend gedragsrepertoire doorbreken, zelfverblinding wegnemen en zo je keuzemogelijkheden vergroten’. De weg naar zelfkennis is evenwel een moeilijke – de beloften van zelfhulpboeken die zelfkennis in veertien stappen beloven ten spijt. ‘Ik ben niet trots op mijn gevoelens van minachting voor dat soort boeken, maar soms steken ze de kop op’, provoceert Korzec om – serieuzer – toe te voegen dat die beloften niet alleen tot teleurstellingen leiden, maar de gebruikers van deze boeken ook het gevoel geven mislukkelingen te zijn omdat ze zelfs zoiets verondersteld eenvoudigs niet kunnen.
Zelfbedrog
Zelfkennis verkrijgen is zo moeilijk omdat we op ongemakkelijke waarheden stuiten die we juist niet onder ogen durven en willen komen. Korzec: ‘Het gaat vaak om oud zeer. Behandeling van oud zeer is behandeling van zelfkennis.’
Korzec wijst op een andere moeilijkheid: hoe kunnen we zelfkennis van zelfbedrog onderscheiden? Korzec: ‘Voor zelfkennis kunnen we geen waarheidscriterium stellen. Daarmee verschilt zelfkennis wezenlijk van kennis. Die laatste is algemeen en verifieerbaar of falsificeerbaar. Zelfkennis is uniek en niet reproduceerbaar of verifieerbaar. Iets wat zelfkennis lijkt of zo wordt gepresenteerd kan zelfbedrog zijn. ‘Cynische “waarheden” die de patiënt uit zijn meestal getuigenissen van desillusie. Oprechte verontwaardiging verwijst eerder naar domheid. En gevoelens kunnen bedriegen.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Dit artikel op Filosofie.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste verhalen over filosofie. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand.
Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.
Geen abonnee? Bekijk de abonnementen
Log in als abonnee
Zelfkennis heeft daarom grenzen, zegt Korzec en hij geeft een voorbeeld van de grenzen van wat hij lichamelijke zelfkennis noemt. ‘Bij alcoholisten is er een verwarring in de interpretatie van
relief-drinken – drinken om een naar gevoel op te heffen – en
reward-drinken – drinken om je prettig te voelen.
Relief-drinken voelt voor hen als
reward-drinken. Ook weten mensen vaak niet hoe dronken ze zijn, dat heeft te maken met hoe de hersenen werken.’ Mensen uitleggen hoe de hersenen en hoe het lichaam werkt, kan helpen. Algemene kennis schiet dan de zelfkennis te hulp: de zogeheten psycho-educatie die psychiaters maar ook praktijkondersteuners bij de huisarts bieden.
Anders is het gesteld met zelfkennis van psychologische verschijnselen. Daar lopen we tegen grenzen op die alles te maken hebben met psychologische afweermechanismen die we inzetten om gevoelens in het verborgene te houden, niet te voelen. Zoals projectie van die gevoelens op een ander of loochening. Korzec: ‘Elk gevoel kan door elk mechanisme worden afgeweerd. Mensen zijn zich vaak niet bewust van deze processen. Pathologisch wordt het als het lang duurt, je je er niet op aan laat spreken en het niet te corrigeren is.’
IJkpunt
Weet de psychiater volgens Korzec wel hoe het zit? ‘Nee. De psychiater kan wel een ijkpunt zijn, die commentaar levert op wat je zegt. De kern van psychotherapie is immers je inleven in hoe iemand denkt. Dan kun je steun en erkenning geven: goh, het is niet mis wat je meegemaakt hebt. En je kunt iemand helpen meer inzicht in zichzelf te krijgen. De psychoanalyse is daar heel goed in. In een analyse kun je reconstrueren hoe de interacties waren in het gezin waar je uit komt, en hoe die hebben bijgedragen aan wie jij bent en hoe je reageert. Met die inzichten verwerf je meer vrijheid. Je kunt dan zeggen “ik pas nu voor die rol”.’
Naar de emoties toegaan is een ‘moeilijke tak van sport’ waarschuwt Korzec. ‘Het gaat erom problemen en gevoelens onder ogen te zien. Niet omdat die volledig onbewust zijn, maar omdat de aandacht van de persoon vaak vanzelfsprekend een andere kant opgaat. De patiënt weet dingen, maar die moeten aan de oppervlakte komen. Dan ontstaat tussen de psychiater en de patiënt een haasje-overdialoog en kom je bij onverwachte kwesties.’
Eerlijker
Wie eenmaal deze moeilijke weg naar meer zelfkennis bewandelt, mag zich verheugen op het resultaat. Met meer zelfkennis maak je, zegt Korzec, minder stupide fouten en je zult jezelf minder vaak benadelen en beschadigen. Je zult ook eerlijker en oprechter over jezelf denken; je beseft bijvoorbeeld beter dat je over kwaadaardige kanten beschikt. En je kunt leven in overeenstemming met je eigen moraal, wat hypocrisie vermindert. Dat allemaal zal ook de kwaliteit van je relaties verbeteren. ‘Mensen met een gebrek aan zelfkennis zijn vermoeiend. Zelfkennis slaat daarom niet alleen op wie je bent, en welke neigingen je hebt. Maar ook op jouw effecten op anderen. Daar zijn mensen doorgaans het minst nieuwsgierig naar. Dat zou je als psychiater ook moeten laten zien. “In uw eigen ogen is deze neiging of dat gedrag onschuldig, maar uw partner kan het erg naar vinden.” Deze kennis kan bevrijdend werken, maar veel mensen voelen zich beschuldigd.’
Wat zijn de stappen op weg naar zelfkennis volgens Korzec? De psychiater slaat zijn laptop open en laat grinnikend een compilatie van uitspraken van Mae West zien, de Amerikaanse actrice die grossierde in oneliners als ‘I am good, but when I am bad I am better’. ‘De eerste stap in zelfkennis is zelfacceptatie. Mae West is daar een typisch voorbeeld van. Op de vraag van het geheim van haar succes zei ze: “I turned my neuroses into a career.”’
