Het individualisme is verworden tot hebzucht, stelt filosoof Jan-Hendrik Bakker. Hij pleit voor een herwaardering van afzondering.
Het moderne individualisme heeft gefaald’, zegt filosoof Jan-Hendrik Bakker, auteur van het boek In stilte. Een filosofie van de afzondering. Volgens Bakker wordt de individuele zingeving van de mens steeds meer gelijkgesteld aan economische waarden. We kopen spullen om onze eigen individualiteit af te kunnen zetten tegen de ander. We moeten ons overal als winnaar presenteren. Dat levert een onhoudbare situatie op, zegt Bakker. ‘Als iedereen zijn eigen behoeftebevrediging nastreeft en die groeilogica volgt, dan worden we geconfronteerd met de ondergang van de wereld. We zijn simpelweg met te veel mensen.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Dit artikel op Filosofie.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste verhalen over filosofie. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand.
Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.
Dat zingeving tegenwoordig verworden is tot een situatie waarin geluk bij een mental coach wordt gekocht, is volgens Bakker niet verbazingwekkend. ‘De afgelopen eeuw is het idee ontstaan dat de mens zijn eigen zin moet scheppen. Alsof we, zoals in het essay van de Franse filosoof Albert Camus, net als de Griekse held Sisyphus zelf een rotsblok de berg op moeten duwen, wetende dat het steeds opnieuw naar beneden zal rollen. Maar zelf een betekenis verzinnen lijkt verdacht veel op zelfbedrog. Is zin niet juist een gevoel dat je overkomt in plaats van een doe-het-zelfprincipe? Volgens mij is het geen intellectuele speurtocht, maar een ervaring. Een inspiratie die van buiten komt.’
En die inspiratie vind je in afzondering?
‘Uiteindelijk denk ik van wel, al wist ik dat niet van tevoren. Ik was nieuwsgierig naar de ervaringen van mensen die bewust de stilte hebben opgezocht omdat ze met de cultuur niet uitkwamen. Weg van de drukte en de verwachtingen van anderen. Wat is het leven nog waard als je het terugbrengt tot de meest elementaire principes, als je het in een hoek drijft? Ik wilde weten wat afzonderlingen als Kierkegaard, Nietzsche, maar bijvoorbeeld ook de dandy’s uit de negentiende eeuw als de hoogste waarde beschouwden.’
Maar Nietzsche ging vanwege zijn gezondheid naar de bergen en de dandy’s leefden toch juist in de stad?
‘Het gaat erom dat Nietzsche zijn eigen eenzaamheid omarmde en wat dat proces heeft opgeleverd. Nietzsche wílde zijn eigen lot, dat zie je terug in zijn filosofie. De dandy’s keren zich tegen de dan opkomende massacultuur en trekken zich terug in schoonheid. Door zich chic te kleden en zich hooghartig te gedragen laten ze zien dat ze verheven zijn. Het is een confrontatie van de eenling tegen de massa. Afzonderen kan op verschillende manieren.’
Zorgt eenzaamheid er juist niet voor dat je op jezelf bent aangewezen voor zingeving?
‘Dat lijkt zo. Maar in afzondering creëer je omstandigheden waarin die inspiratie, het gevoel dat je deel bent van iets groters, je kan treffen. Bij sommige kluizenaars is dat de natuur. Zo beschrijft Ken Ilgunas, een jonge student die door Alaska reist, de pooldageraad in Alaska, een eerste streepje licht in de donkere wintermaanden. Terwijl hij naar de Arctische lucht kijkt, raakt hij overweldigd. Ilgunas komt in extase, een gevoel dat zijn eigen individualiteit overstijgt.
Voor andere kluizenaars is de inspiratie de band met de Ander, de gemeenschap. Juist afzondering, zo zei de Duitse filosoof Karl Jaspers, veronderstelt dat er anderen zijn. Je erkent de ander door je eenzaamheid. In jezelf gekeerd vind je gedachtes die uitstijgen boven je eigen individualiteit. Bijvoorbeeld de herinnering aan een oude vlam, of de liefde van je moeder. Die ervaring werd al beschreven door een oude woestijnkluizenaar, Evarius, die zei: “Afgescheiden van iedereen en verbonden met iedereen.”’
Een verbinding met de ander door je af te zonderen?
‘Dat is de paradox. In jezelf vind je de waarde terug van de ander als Ander. In plaats van de ander als iemand die mij bevestigt in mijn marktwaarde. Chris McCandless, de Amerikaanse avonturier over wie de film Into The Wild gaat, schreef op zijn sterfbed in zijn bus: “Geluk is geen geluk als je het niet kunt delen met de ander.” De ervaring van dat inzicht vond McCandless in grote eenzaamheid. Hij had alleen nog terug moeten keren naar de gemeenschap.’
Welke afzonderling sprak u het meest aan?
‘Het meest kon ik me vinden in de ideeën van Kierkegaard, waarbij identiteit niet iets is dat al klaarligt en alleen nog opgeraapt moet worden. Het is een constant gesprek met jezelf, een interactie tussen jou en het beeld dat je van jezelf hebt. Je reflecteert constant op de morele keuzes die je maakt. Dat is een eenzame strijd. Die authenticiteit, zoals Kierkegaard het noemde, daar moeten we meer naar streven.’
Zoekt u zelf graag de eenzaamheid op?
‘Zelf ben ik niet zo’n eenzaat. Ik heb veel sociale contacten nodig. Die kluizenaars intrigeerden mij aanvankelijk ook omdat ze zo anders leefden dan ikzelf. Maar het schrijven van dit boek heeft er wel voor gezorgd dat ik minder behoefte heb om te scoren, wat je als schrijver toch wel nodig hebt. Het maakte me bewust van dat mechanisme. Het boek is mijn manier geworden om me te ontworstelen aan de drang naar bevestiging.’
